Link tải miễn phí Luận văn: Nghiên cứu "Hưng Hóa ký lược" những giá trị còn lại : Luận văn ThS. Văn học: 60 22 40
Nhà xuất bản: ĐHKHXH & NV
Ngày: 2008
Chủ đề: Dư địa chí
Hán nôm
Hưng Hóa ký lược
Miêu tả: 141 tr. + CD-ROM + tóm tắt
Nghiên cứu các khía cạnh liên quan đến tác giả Phạm Thận Duật và hoàn cảnh ra đời tác phẩm của Ông. Khảo cứu và giới thiệu văn bản "Hưng Hóa ký lược", rút ra những giá trị về lịch sử địa lý, lịch sử nhân vật, sự kiện, ngôn ngữ, chữ viết, nội dung dân tộc học, y học và sản vật ... Đồng thời giới thiệu về phần Thổ tự, cách cấu tạo chung của chữ Thái, phiên âm chữ Thái, Thổ ngữ, cách đọc và ý nghĩa của từng từ trong tác phẩm nhằm góp phần tìm hiểu tác giả Phạm Thận Duật, cuộc đời, sự nghiệp và tác phẩm của ông
Luận văn ThS. Hán Nôm -- Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn. Đại học Quốc gia Hà Nội, 2008
M Ụ C L Ụ C
LỜI CẢM ƠN....................................................................................................................... 2
LỜI CAM Đ O A N .................................................................................................................3
PHẦN MỞ Đ À U ...................................................................................................................6
1. Lý do chọn đề tài............................................................................................................6
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề.............................................................................................8
3. Mục đích nghiên cứu......................................................................................................9
4. Phạm vi nghiên cứu..................................................................................................... 1 1
5. Phương pháp nghiên cứu............................................................................................. 11
6. Đóng góp của đề tài......................................................................................................12
7. Cấu trúc của đề tà i........................................................................................................12
PHẦN NỘI DUNG...............................................................................................................14
CHƯƠNG 1: TÁC G IẢ VÀ HOÀN CẢNH RA ĐỜI TÁC PHẨM ...............................14
1. !. Cuộc đời và sự nghiệp của Phạm Thận Duật........................................................... 14
1. 2. Tác phâm và hoàn cảnh ra đời của tác phâm.......................................................... 1 8
/. 2.1. Thời gian, hoàn cành ra đời tác phâm............................................................. 18
/. 2.2. Những nội dung chính của tác phàm................................................................ 22
Tiểu kết chương 1............................................................................................................ 22
CHƯƠNG 2: KHẢO c ứ u VÀ GIỚI THIỆU VĂN BẢN “HưNG HÓA KỶ LƯỢC” 23
2.1. Các khái niệm và thuật ngữ liên quan.......................................................................23
2. ì . 1. Thuật ngữ " Văn bản ” ...................................................................................... 23
2.1.2. Khái niệm "Văn bàn học” ................................................................................ 25
2.2. Giới thiệu về văn bản "Hưng Hóa ký> lược ” .............................................................25
2.2. ỉ. Số lượng văn bản, hiện trạng từng văn bản.....................................................25
2.2.2. Nội dung tác pham............................................................................................ 38
2.2.3. Danh sách tài liệu tham khảo mà Phạm Thận Duật đã dựa vào đê viết "Hưng
Hỏa Ký lược " ...............................................................................................................41
riếu kết chương 2............................................................................................................47
CHƯƠNG 3: G IÁ TR Ị CỦA TÁC PHẨM“HƯNG HÓA K Ỷ LƯỢC” ..........................49
3.1. Giá trị lịch sử........................................................................................................... 49
3.1.1. Giá trị về lịch sử địa lý và Diên cách.................................................................49
4
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phi-V1.2. Nhân vật và sự kiện lịch sử................................................................................54
3.2. Giá trị về việc nghiên cứu di tích văn hóa các đình, đền. chùa..............................58
3.3. Giá trị về mặt nghiên cứu dân tộc học...................................................................60
3.4. Giá trị y học và sàn vật.................................................................................. 65
3.5. Giá trị về ngôn ngữ, chữ viết..............................................................................70
3.5.1. Chữ viết (Thô tự - chữ viết Thái)........................................................................ 71
3.5.2. Ngôn ngữ (Thô ngữ - ngôn ngữ Thải)................................................................77
Tiêu kết chương 3............................................................................................................ 94
PHẦN KÉT LU Ậ N .............................................................................................................97
1. về các văn bản của "Hưng Hóa ký lược ” ....................................................................98
2. về tác phẩm "Hưng Hóa kỷ lược ” ...............................................................................98
3. về giá trị của tác phẩm.................................................................................................. 99
TÀI LIỆU TH A M K H Ả O ............................................................................................... 101
PHỤ LỤ C ..........................................................................................................................104
Phụ lục 1 - Các địa danh xưa và nay............................................................................ 104
Phụ lục 2 - Bảng phiên âm chữ Thái............................................................................. 111
5PHẦN M Ở ĐẦU
Các tác phẩm địa chí là loại sách ghi chép về vị trí địa lý, đất đai, khí
hậu, văn hóa, phong tục, tập q u á n ... của một quôc gia hay một vùng đât. Sách
địa chí không chỉ xuất hiện ở Việt Nam mà còn xuất hiện ở hầu hết các nước
trên thê giới. Bỏ qua các cách trình bày khác nhau, ngôn ngữ khác
nhau của các tác phẩm, chúng ta không thể phủ nhận một đặc điểm chung mả
tât cả các tác phâm dư địa chí đều có. Đó là những kho tàng kiến thức đồ sộ,
cần thiết cho việc hoạch định đường lối cai trị, đường lối kinh tế, văn hóa phù
hợp với từng vùng của những người quản lý từ trung ương đến địa phương
đương thời. Ngoài ra những kiến thức ấy còn vô cùng quan trọng đối với
những người nghiên cứu sau này. Đây chính là những bằng chứng xác thực,
sống động cho chúng ta tìm hiều về con người, về văn hóa, về quá trình thu
hẹp hay mở rộng.... của những vùng đất đai trong suốt quá trình lịch sử của
dân tộc.
Cũng như các đất nước khác, sách địa chí xuât hiện ở nước ta từ khá
sớm. Thời Lý - Lý Anh Tông, có tác phẩm Nam bắc phiên giói địa đồ ghi về
hình thế núi sông phong vật, đã thất truyền từ lâu. Thời Trần có An Nam chỉ
lược cua Lê Trắc, gồm 19 quyển chủ yếu về sử chí, nhưng trong đó có quyến
1 và quyển 19 thuộc thế loại dư địa chí. Tác phấm này được giới nghiên cứu
đầu thế kỷ XX biết đến qua bản in của Ngạn Minh Hương, người Nhật, xuất
bản tại Tokyo. Thời Lê có D ư địa chí của Nguyễn Trãi, đây là cuốn sách địa
chí xưa nhất còn lại đến ngày nay. Thời Nguyễn có các tác phâm địa chí toàn
quốc như H oàng Việt nhất thống dư chí - đời Gia Long, Hoàng Việt địa dư
chỉ - đời vua Minh M ệnh, Đ ại Nam nhất thong chí (1864 - 1875), sau này
còn có Đ ồng Khánh d ư địa chí - đời Đồng Khánh.
1. Lý do chọn đề tài
6
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phiNgoài ra, còn có sách viết về địa chí khu vực, vùng miền như Ó châu
cận lục cua Dương Văn An, chép về núi sông, thành trì, phong tục của vùng
Thuận Ọuảng, Phủ biên tạp lục của Lê Quý Đôn cũng chép về hai xứ Thuận
Hóa, Quảng Nam; H ải Dương chí lược của Ngô Thì Nhậm chép về đất đai,
phonơ tục, nhân vật, đinh, thuế ...của xứ Hải Dương; Gia Định thành thông
chí của Trịnh Hoài Đức; Cao Bằng thực lục của Nguyễn Hựu Cung; Hưng
Hóa phong thô lục của Hoàng Bình Chính; Bắc thành dư chí lục của Lê Chất;
Nghệ An ký của Bùi Dương Lịch; Tuvên Q uang pho nạ thô ký> của Nguyễn
Văn B â n ....
Nằm trong hệ thổng sách địa chí khu vực, tác phẩm H ưng Hỏa ký lược
của Phạm Thận Duật là cuốn sách viết về địa lý, văn hóa, phong tục...của
vùng Hưng Hóa xưa (bao gồm toàn bộ tỉnh Sơn La, Lai châu, Điện Biên, Yên
Bái và một phần các tỉnh Tuyên Quang, Hòa Bình, Phú Thọ và Lào Cai ngày
nay).
Xuất phát từ nhu cầu tìm hiểu về lĩnh vực dư địa chí nói chung, địa chí
Hưng Hóa nói riêng (bao gồm các vấn đề : Diên cách (thay đổi địa giới);
Cương vực; Đinh điền ngạch thuế; Núi sông; Đền chùa; Thành trì; Cô tích;
Khí hậu; Thổ sản; Phong tục tập quán; Thổ tự (chữ Thái); Thổ ngữ (tiếng
Thái)) và tìm hiểu những giá trị mà tác phẩm còn truyền lại đến ngàv nay,
chủng tui chọn đề tài “H ưng Hóa kí lược - Những giá trị còn lại”.
Thông qua đó, chúng ta có thể thống kê tổng họp về tình hình kinh tể
xã hội của vùng Hưng Hóa dưới triều Nguyễn. Biết được sự thay đổi về địa
£2,1ới các khu vực qua từng thời kỳ và lý do của sự thay đổi đó; biết về dân số
cũng như cơ cấu quan chức địa phương, biết về thổ sản, khí hậu.... Đặc biệt
hơn cả là những kiến thức về phong tục tập quán của các dân tộc trên địa bàn.
Chữ Thái và tiếng Thái được chúng tui đặc biệt quan tâm trong luận văn này.
7Hưng Hóa kỷ lược là một tác phâm dư địa chí có chât lượng khôns, chỉ
về mặt nội dung mà còn cả về cách trình bày, cùng với tác giả Phạm
Thận Duật - nhà thơ, nhà chính trị, tác phâm này đã thu hút sự chú ý của giới
nghiên cứu. Trên chính quê hương của tác giả, hội văn học nghệ thuật tỉnh Hà
Nam Ninh (nay là tỉnh Ninh Bình) dưới sự giúp đỡ của các nhà nghiên cứu sử
học Nguyễn Văn Huyên, Hoàng Lê, Ngô Thế Long, Phạm Văn Thắm,
Nguyễn Hữu Tưởng đã cho ra cuôn sách Phạm Thận D uật - Cuộc đời và sự
nghiệp, được in vào năm 1989, do nhà xuất bản Khoa học Xã hội phát hành.
Cuốn sách này chia làm ba phần lớn: phần thứ nhất viết về cuộc đời và sự
nghiộp của Phạm Thận Duật; phần thứ hai lược dịch các tác phẩm của tác giả,
trong đó có phần dịch về H ưng Hóa ký lược. Tuy nhiên, các dịch giả chỉ giới
thiệu qua về phần Thổ tự và Thổ ngữ; Phần thứ ba là phụ lục bao gồm các bài
thơ mà tác giả được tặng, đối viếng; Vọng Sơn niên phả và Niên biêu về
Phạm Thận Duật.
Tiếp đó Viện sử học đã tổ chúc hội thảo về Phạm Thận Duật, kết quả
cuốn Phạm Thận D uật - Sự nghiệp văn hóa, sứ mệnh cần vương ra đời vào
năm 1997, do Hội Khoa học lịch sử Việt Nam xuất bản. Đây là cuốn sách tập
hợp nhiều bài viết của các nhà nghiên cứu về thân thế và sự nghiệp của tác gia
nói trên, trong đó có bài: Vài nét về giá trị của sách H ưng H óa kỷ lược - của
Nguyễn Quang Ân, nguyên trưởng phòng tư liệu Viện Sử học lúc bấy giờ;
bài: Phong tục tập quán các dân tộc ít người qua “Hưng H ỏa kỷ lược ” —của
Bùi Xuân Đính, nguyên Phó viện trưởng viện Dân tộc học. Ngoài ra còn một
loạt các bài viết của các tác giả khác cũng được in trong cuốn sách này.
Năm 2000, nhà xuất bản Văn Hóa Thông Tin đã cho ra đời ấn phẩm
“Phạm Thận Duật toàn tập”, đã cho dịch toàn bộ các tác phẩm của Phạm
Thận Duật, trong đó “H ư ng Hóa ký lược” được giới thiệu lại với đầy đủ các
mục trong sách, bao gồm cả phẩn Thổ tự và Thổ ngữ mà cuốn Phạm Thận
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phiD uât - Cuộc đời và sự nghiệp, do Hội Khoa học lịch sử Việt Nam xuất bản
năm 1989 đã đê lại trước đó. Trong sách cũng có bài nghiên cứu “Hưng Hóa
kỷ lược, cuôn địa phư ơng chí đặc sắc của Phạm Thận D uật” do PGS. Phan
Văn Các - nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu Hán Nôm viết. Bài viết đã
giới thiệu một cách sơ lược về tác phấm nói trên và đưa ra một so nhận xét hết
sức sát đáng về cách biên soạn và nội dung tác phẩm đề cập. Giáo sư
đã viết: “Có thê nói, với H ung Hóa ký lược, Phạm Thận D uật đã thê hiện một
tư duy khoa học sắc sao, vượt ra ngoài khuôn khô đào tạo kiểu từ chương
khoa cử đương thời, vươn tới chiếm lĩnh những tri thức bách khoa và thực
tiễn đê cổng hiến đích thực cho khoa học và cho đất nước.”[20, tr 232]
Gần đây nhất, năm 2007, thạc sĩ khoa Ngữ Văn - chuyên ngành Hán
Nôm Nguyễn Thị Nhung, trường Đại học Sư phạm Hà Nội đã bảo vệ thành
công luận văn “H ư ng H óa kí lược - tác phẩm dư địa chí thế k i X l X \ Luận văn
này đã giới thiệu khá đầy đủ về cuộc đời và sự nghiệp của Phạm Thận Duật,
đưa ra những đánh giá về giá trị của tác phẩm và có phần phụ lục giới thiệu
bản dịch H ung Hóa kỷ lược. Tuy nhiên, phần Thổ ngữ và Thô tự, luận văn
cũng giới thiệu rất sơ lược và chúng tui mong rằng trong luận văn này, ngoài
những những nghiên cứu riêng của học viên, chúng tui còn cố gắng bổ sung
thêm một sổ phần mà nhừng người nghiên cứu trước chưa đề cập đến.
3. M ụ c đ ích nghiên cứu
“H ưng Hóa ký lược” là một tác phẩm dư địa chí với nội dung bao gồm
các mục: Diên cách, cương vực, đinh điền thuế lệ, từ tự, thành trì, co tích, khí
hậu, thổ sản, tập thượng, thổ tự và thổ ngữ. Nghiên cứu về tác phẩm, cũng
chính là nghiên cứu về các nội dung nói trên. Qua đó cho chúng ta thấy được
những thay đổi cụ thể về diện tích, tên gọi cũng như về dân số của các vùng
trong lchu vực qua các thời kỳ khác nhau và các triều đại khác nhau trong tiên
trình lịch sử dân tộc Việt Nam.
9Trong từng tiêu mục của tác phâm, có lồng ghép đưa ra những câu
chuyện lý giải vê các phong tục tập quán, tên gọi vùng miền, các dòng sông
ngọn núi. Đây chính là những căn cứ đe nghiên cứu về xuất xứ tên gọi địa
danh cũng như xuất xứ của các phong tục, tập quán của đồng bào các dân tộc
trong vùng đất Hưng Hóa xưa và nay.
Phần Từ tự là một phần rất quan trọng đổi với những người chuyên
nghien cứu về lĩnh vực tôn giáo, văn hóa. Vì qua phần này có thể hé mở cho
chúng ta biêt vê nêp sông tôn giáo của dân bản địa, những tôn giáo có săn và
tôn giáo du nhập; thời kỳ du nhập tôn giáo mới, mục đích của sự du nhập đó
cũng như xuất xứ của các đền chùa và các vị thần thánh mà đền chùa đó thờ
cúng.
Phần Tập thượng ngoài việc cung cấp về sổ lượng các dân tộc cư trú
trong vùng còn đưa ra những kiến thức cụ thể, phong phú về phong tục tập
quán của dân bản địa. Điều này vô cùng ý nghĩa đối với những nhà nghiên
cứu dân tộc học, vì họ thể dựa vào đây để đưa ra những lý giải chính xác về
các thói quen, những điều tôn sùng và kiêng kị của các dân tộc trong vùng.
Ngoài ra, họ cũng có thể đưa ra được những đánh giá chính xác về những sự
thay đổi của các phong tục đó dưới sự tác động của hoàn cảnh chủ quan và
khách quan.
Đặc biệt, phần Thổ tự và Thổ ngữ không chỉ quan trọng đối với các
nhà nghiên cứu về ngôn ngữ mà còn quan trọng đối với những ai quan tâm, có
hứng thú với ngôn ngữ các dân tộc ít người. Hai tiêu mục này được các nhà
nghiên cứu đánh giá như một cuốn từ điển dạy ngoại ngữ, giúp chúng ta có
được những cơ sở ban đầu cho việc học chữ và tiếng Thái.
Như vậy, nghiên cứu về tác phẩm này sẽ cho chúng ta những kiên
thức toàn diện về mọi phương diện: địa lý, dân sổ, văn hóa, ngôn ngữ của
vùng đất Hưng Hóa xa xưa mà nay là toàn bộ tỉnh Sơn La, Lai châu, Điện
Biên, Yên Bái và một phần các tỉnh Tuyên Quang, Hòa Bình, Phú Thọ và Lào
Cai ngày nay.
10
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phi4. Phạm vi nghiên cứu
Nghiên cứu vê một tác phâin nói chung và một tác phâm Hán Nôm
nói riêng là nghiên cứu vê toàn bộ những khía cạnh liên quan đến tác phâm
như: vân đề tác giả, thời gian ra đời tác phấm, nguyên nhân ra đời, những nội
dung và giá trị của tác phẩm, sự ra đời của tác phẩm có ý nghĩa như thế nào
đổi với tình hình thực tiễn lúc bấy giò' và sau này.... Tuy nhiên, trong khuôn
khố một luận văn thạc sĩ, chúng tui cũng không tham vọng nhiều mà chỉ xin
nghiên cứu về một số vấn đề cụ thể sau đây:
Thứ nhất: vấn đề tác giả và hoàn cảnh ra đời tác phẩm.
Thứ hai : nội dung tác phẩm, từ đó ra những giá trị mà nội dung mang
lại (bao gồm: giá trị lịch sử địa lý; giá trị lịch sử nhân vật, sự kiện; giá trị
ngôn ngữ, chữ viết; giá trị về nội dung dân tộc học; giá trị y học và thổ sản)
Thứ ba: giới thiệu về phần Thổ tự, cách cấu tạo chung cua chữ Thái,
phiên âm chữ Thái; Thổ ngữ, cách đọc, ý nghĩa của từng từ.
5. Phương pháp nghiên cửu
Để thực hiện đề tài, chúng tui chủ yếu sử dụng phương pháp văn bản
học, naoài ra kết hợp với một sổ phươna, pháp liên ngành như thống kê, phân
loại, phân tích, so sánh, ...
Phương pháp văn bản học: tác phẩm “H ưng Hóa ký lư ợ c ” trên thực tế
tồn tại một số văn bản khác nhau, do vậy cần vận dụng phương pháp văn bản
học để làm rõ thực trạng văn bản, xác định một văn bản chính làm cơ sở cho
việc nghiên cứu.
Phương pháp thống kê: Sử dụng phương pháp này là một bước cần
thiết vì nó sẽ cung cấp các dữ liệu đáng tin cậy cho luận văn.
Phương pháp lịch sử: Nghiên cứu những vấn đề về văn bản của tác
phẩm thuộc lĩnh vực dư địa chí được viết vào thế kỉ XIX. Muốn xác định
11được văn bản còn lại cho đên ne,ày nay thì chúng tui cân phải tìm hiêu kĩ lịch
sử văn b a n ...
Phương pháp phân tích, so sánh: Là phương pháp xem xét hoàn cảnh ra
đời của tác phâm, nội dung tư tưởng và giá trị học thuật mà tác phâm hàm
chứa, nhằm khai thác sâu hơn những vấn đề nghiên cứu.
6. Đóng góp của đề tài
Thực hiện đề tài này, chúng tui mong muốn góp phần tìm hiểu tác giả
Phạm Thận Duật vê cuộc đời và sự nghiệp của ông.
Cung cấp thêm tư liệu cần thiết khi nghiên cứư vấn đề lịch sử, địa lí, con
ngưòi, phong tục tập quán, văn hóa xã hội... nói chung và Hưng Hóa nói riêng.
Ngoài ra, chúng tui muốn đặc biệt tìm hiểu và giới thiệu đến bạn đọc phần
Thổ tự (chữ Thái) và Thổ ngữ (tiếng Thái) ở phần cuối của tác phẩm. Đây thực sự
là một tài liệu hết sức quý giá, có thể là nền tảng vững chắc dành cho nhũng người
yêu thích và có hứng thú với thứ ngôn ngữ của dân tộc thiêu sô này.
7. Cấu trú c của đề tà i
Luận văn được trình bày theo cấu trúc sau:
Lời cảm ơn
Lời cam đoan
Mục lục
PHÀN M Ở ĐẦ U
1. Lý do chọn đề tài
2. Lịch sử nghiên cứu vân đê
3. Mục đích nghiên cứu
4. Phạm vi nghiên cứu
5. Phương pháp nghiên cứu
6. Đóng góp cúa đề tài
7. Cấu trúc của đề tài
PHÀN NỘI DUNG
Chưoìig 1: Tác giá và hoàn cảnh ra đòi của tác phâm
1.1. Cuộc đời và sự nghiệp của Phạm Thận Duật
1. 2. Tác phâm và hoàn cảnh ra đời của tác phâm
1.2.1. Thời gian, hoàn cảnh ra đời tác phẩm
1. 2.2. Những nội dung chính của tác phâm
Tiểu kết chương 1
Chưong 2: Kháo cứu và giói thiệu văn bản “Hung Hóa kỷ lược”
2.1. Các thuật ngữ và khái niệm liên quan
2.1.1. Thuật ngữ “V ăn bản”
2.1.2. Khái niệm “Văn bản học”
2.2. Giới thiệu vê văn bản "H ung Hóa kỷ lược ”
2.2.1. Số lượng văn bản, hiện trạng từng văn bản
2.2.2. Nội dung chi tiết văn bản
Tiểu kêt chương 2
Ch lion g 3: Giá trị của tác phấm “Hung Hóa ký lược”
3.1. Giá trị lịch sử
3.1.1. Diên cách địa lý hành chính các khu vực trong tỉnh Hưng Hóa xưa
3.1.2. Nhân vật và sự kiện lịch sử
3.2. Giá trị về việc nghiên cứu di tích văn hóa các đình, đền, chùa
3.3. Giá trị về mặt nghiên cứu dân tộc học
3.4. Giá trị y học và sản vật
3.5. Giá trị về ngôn ngữ, chữ viết
3.5.1. Chữ viết
3.5.2. Ngôn ngữ
Tiều kết chương ba
PHẦN KẾT LUẬN
1. v ề các văn bản của “H ưng Hóa ký’ lược ”
2. v ề tác phẩm “H ưng Hóa ký lược ”
133. v ề giá trị tác phâm.
TÀI LIỆU TH A M KH ẢO
PHỤ LỤC
Phụ lục 1 : Các địa danh xưa và nay
Phụ lục 2: Bảng phiên âm chữ Thái
PHẦN NỘI DUNG
C H Ư Ơ N G 1: T Á C G IẢ V À H O À N C Ả N H R A Đ Ờ I T Á C P H Ẩ M
1. 1. C u ô c đ ò i và sư n g h iê p của P ham T h â n D u â t • • o • ẵ • • •
Phạm Thận Duật (1825 - 1885), hiệu là Vọng Sơn, tên chữ là Quan
Thành, quê xã Yên M ô Thượng, huyện Yên Mô, tỉnh Ninh Bỉnh. Văn thần
thời Tự Đức. Ông sinh ra trong một gia đình nhà Nho nghèo, có ba anh em
trai. Bố mất năm ông mới lên 9 tuổi, một mình mẹ tần tảo nuôi mấy anh em.
Tuy hoàn cảnh gia đình khó khăn nhưng ông vẫn được đi học, lần lượt học
qua các thầy: cử nhân Vũ Phạm Khải, cậu ruột là Nguyễn Hữu Văn, ông đồ
Phạm Tư Te, ông Lục Khê cư sĩ Phạm Triệu, Hoàng giáp Tam đăng Phạm
Văn Nghị. Năm 1850, đỗ cử nhân khi mới 26 tuổi. Một năm sau, năm 1852,
ông được bổ làm Giáo thụ phủ Đoan Hùng (lúc ấy là tỉnh Sơn Tây), một chức
giáo quan dạy trường công ở phủ.
Năm 1855, ông được thăng làm Tri châu Tuần Giáo (thời ấy thuộc tỉnh
Hưng Hóa), đây cũng chính là thời gian ông viết tác phẩm “Hưng Hóa ký’
lược
Năm 1857, Phạm Thận Duật được điều về tỉnh Bắc Ninh làm Tri huyện
Quế Dương. Hai mươi năm liền, ông hầu như chỉ ở tỉnh Bắc, đảm nhiệu các
chức quan từ đầu huyện lên đến đầu tỉnh.
Năm 1858, khi thăng Tri phủ Lạng Giang (vần kiêm Tri huyện Quê
Dương), ông được cử về chấm thi trường Nam Định, nơi thầy học là ông
14
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phiHoàng giáp Phạm Văn Nghị đang giữ chức Đốc học. Khi đó, ông được thầy
dâng biểu tiến cứ lên triều đình, Tự Đức sai ghi lại để đợi dùng.
Chấm thi xong, Phạm Thận Duật trở về Bắc Ninh, giữ chức vụ cũ và
phai đương đâu với nạn phỉ ở địa phương, một tình thê chung cực kỳ rối ren ở
các tinh thượng du và trung du ngày ấy.
Năm 1863 về Kinh làm Viên ngoại lang Bộ Lễ, nhưng ngay sau đó
không lâu lại được cử về Bắc Ninh làm Bang biện tỉnh vụ, kiêm Đồn điền sứ
khai khấn đất hoang (năm 1866).
Năm 1 868 làm Án sát Nghệ An, nhưng ngay sau đó vào năm 1870 lại
được gọi về thăng chức Bố chính. Cùng với Tiễu phủ Ông ích Khiêm đương
đầu và dẹp tan quân phỉ do Ngô Côn (trùm Thanh phỉ) cầm đầu. Rồi lần lượt
giữ các chức Tuần phủ Bắc Ninh, Hộ lý Tổng đốc Ninh - Thái. Cuối năm
1876, ông được điều về Kinh làm Tham tri Bộ Lại, kiêm Phó Đô ngự sử Viện
Đô sát.
Sau 25 năm làm quan ngoài, vừa nhận lấy cương vị thứ hai trong Bộ
Lại và Viện Đô Sát chưa được hai tháng, Phạm Thận Duật lại trở ra Băc với
chức vụ Khâm sai kinh lý hà đê sứ, chỉ huy việc trị thủy vùng tả ngạn sông
Hồng. Thật khó mà đánh giá được kết quả cụ thể công việc trị thủy ở 6 tỉnh tả
ngạn sông Hồng do ông chỉ huy trong thời gian này. Vì những năm ông được
giao trách nhiệm lại đúng là những năm có nước lũ cực kỳ lớn, hoành hành
gây tác hại quá nghiêm trọng.
Điều đáng ghi nhận là toàn bộ các quan điểm và biện pháp trị thủy của
ông trong hoàn cảnh cụ thể ấy, có thế nói là rất thực tiễn và hợp lý so với
quan điểm khác đương thời. Các tờ tâu của ông trong dịp trị thủy này, nhất là
các kiến nghị miễn thuế, cứu trợ dân lụt càng biểu hiện một tấm lòng cảm
thông cùng sự quan tâm của ông đổi với dân chúng đang bị chìm đắm trong
cảnh mênh m ông lũ lụt và đói rét.
Khoảng cuối thu 1878, Phạm Thận Duật trở về Kinh, ông được thăng
Thượng thư Bộ Hình sung Phó Tổng tài Quốc sử quán, kiêm quản Quốc tử
15giám và được giao việc khảo duyệt bộ Việt sử thông giảm cương mục. Năm
18'79 óng được cử làm đại thân Viện Cơ mật. Năm 1882 ông được Tự Đức
giao trách nhiệm là Sư bảo Dục Đức đường và Chánh M ông đường, tức thầy
dạy trực tiêp cho hai ông hoàng Ưng Châu và U ng Đường - sau này là vua
Dục Đức và Đồng Khách.
Ngày 6 - 2 - 1883, Phạm Thận Duật được cử làm Khâm sai Chánh sứ
sans, Thiên Tân cùng với Phó sứ Nguyễn Thuật và đoàn tùy tùng gần hai chục
người . Ngày 2 6 - 1 - 1884, ông mới về đến Huế.
Thời gian này, ông được chuyển sang làm Thượng thư Bộ Hộ. Giữ
chức Thượng thư Bộ Hộ trong tình hình nền kinh tế - tài chính đang vô cùng
kiệt quệ. Hàng năm, triều Nguyễn phải nộp các khoản đền bù chiến phí cho
thực dân Pháp. Các nguồn thuế thương chính đã bị Pháp chiếm thu hầu hết.
Chiến tranh tàn phá, mùa màng thất bát, vật giá tăng cao, tiền tệ hỗn loạn vì
nạn tiên giả, nạn quan lại tham nhũng càng hoành hành.
Do đó, dưới quyền điều hành của Phạm Thận Duật, Bộ Hộ đã xử lý
nghiêm khắc đổi với nhũng vụ án kinh tế để làm răn. Hàng chục kẻ giữ số
sách, kho tàng bị chém. Nhiều quan đầu tỉnh bị kỷ luật giáng phạt và chia
nhau bồi hoàn.
v ề chính sách tiền tệ, ông cũng thi hành biện pháp cứng rắn đối với
bọn đầu cơ, lưu hành “tiền đồng kiểu khác” (tiền không phải do nhà nước
đúc), nhất là ở các tỉnh Trung Kỳ. Một loạt khách buôn bị phát giác, lúc đầu
bị kết án phạt trượng, nhưng Bộ Hộ cương quyết xin xử án chém và thông báo
cho các nơi cùng xử với mức nặng nhất như vậy, kê cả những kẻ buôn tiên
đồng thật của ta bán ra nước ngoài.
Dù tài chính có thiếu thốn, song ta vẫn thấy rõ phần nào chính sách
khoan dân trong thời gian này thông qua công việc của Bộ Hộ. Một sô tỉnh
đồng bằng Bắc Kỳ vừa trải qua binh lửa, nhũng địa phương bị thiệt hại dân
đều được miễn hay giảm thuế.
16
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phiNgoài chức trách là Thưọng thư Bộ Hộ, Phạm Thận Duật còn có tư
cách là một giáo quan cao cấp, nên mùa xuân năm 1884, ông được chỉ định
lần thứ hai làm Sư bảo Kiên Giang Quận công (tức U ng Đường, vua Đồng
Khánh sau này). Lần này nhiệm vụ của ông không phải chỉ là giảng dạy ông
Hoàng mà còn là răn bảo, kiềm chế những thái độ ngông ngạo, buông tuồng
của ông ta như phi ngựa bạt mạng ngoài phố hay bo đi chơi hàng dăm bảy
ngày. Đên nỗi Tôn nhân phủ (cơ quan quản lý hoàng tộc) phải xin vua ủy cho
ông làm việc ấy. Mà cũng có thê đó chính là biện pháp giám sát, phòng xa
những âm mưu tranh chấp nguy hiểm trong nội tộc nhà Nguyễn.
Tháng 6 năm 1884, ông được cử làm Toàn quyền đại thân cùng Quyền
Thượng thư Bộ Công Tôn Thất Phan là phó dẫn đầu phái đoàn thay mặt triều
đình nhà Nguyễn kí hiệp ước Patơnốt. Nội dung bao trùm bản hiệp ước là:
Việt Nam phải chấp nhận nhận sự bảo trợ của Pháp trên phần đất Trung Kỳ
và Bắc Kỳ (Nam Kỳ lúc này đã là thuộc địa của Pháp), và đe cho Pháp nam
toàn quyền đối ngoại của Nam triều và chỉ đạo các hoạt động của các viên
Công sú Pháp ở Bắc Kỳ; Pháp nắm độc quyền thương chính ở Việt Nam và
được tự do lựa chọn địa điểm đóng quân trên toàn lãnh thổ Việt Nam.
Năm Át Dậu (1885), ông cùng Tôn Thất Thuyết phò vua Hàm Nghi
xuất bôn, kháng Pháp. Bị giặc bẳt, ông bất khuất, chúng đưa ông xuống tàu đi
đày sang châu Phi, giữa đường ông mất, xác bị ném xuống biển, trong năm
1886 (khoảng ngày 6 tháng 9). Ồng là tác giả của những cuốn sách:
- H ưng Hóa kỷ lược
- Vãng sứ Thiên Tân nhật ký
- Hà đê bộ vãn tập
- Hà đẻ tấu tư tập
- N hư Thanh nhật trình ---- ----------- ---
;■ E; A ! H G c. ọ 1) Ổ c ^1/' H A í Ị
- Quan Thành văn tập
V - L ì / < .Ị4 > J
17Như trên, chúng ta đã biết “Hưng Hóa ký lược ” là một tác phấm dư địa
chí do Phạm Thận Duật biên soạn vào những năm ông giữ chức Tri châu
Tu.in Giáo. Tuy nhiên sự ra đời của công trình “khoa học” này cụ thế như thế
nào, chúng tui xin trình bày như sau:
L 2.1. Thời gian, hoàn cảnh ra đời tác phẩm
Căn cứ vào quãng đời làm quan của Phạm Thận Duật, chúng ta đưa ra
phong đoán tác phâm “H ưng Hóa kỷ lược ” có thê được biên soạn vào khoảng
thri gian tác giả làm Tri châu Tuần Giáo. Tuy nhiên, phỏng đoán này cũng
kh)ng mấy thuyết phục, vì có thể trong thời gian giữ chức tại Tuần Giáo,
Phạm Thận Duật đã tìm tòi, thu thập thông tin về xứ đó, tập hợp thành tài liệu
để đó rồi sau này mới viết thành tác phẩm. Khả năng này có thể xảy ra, song
ch.ing ta căn cứ vào nội dung lời Tựa tác phâm đê đưa ra năm biên soạn chính
thưc. Lời tựa bản A.91 như sau:
Phiên â m : Hưng Hóa ký lược tựa.
Tiên nho vân: khâu sở dục ngôn, kí ngôn cô nhân khâu; thủ sơ dục thư,
kỉ thư cồ nhân thủ. Cái cỏ nhân tác trứ cực bị, hậu khả d ĩ vô phục chuế hĩỉ
D tật khứ niên thừa phiếm ph ạ p H ưng Hóa chi Tuần giáo, phỏng tri Lê tiền
Hoàng đốc đồng, ngã triều Trần hiệp trấn N gụy ph ủ viện, giai hữu Hưng Hóa
ỉw, lụy cấu chỉ, p h ấ t hoạch. Hạnh thuật đắc Tự Đức tứ niên tỉnh tư Hàn lâm
viìn sách nhất tập, kim hựu kế đắc Trần hiệp trấn “H ưng H óa lục " nhất tập,
n íi trân chi d ĩ tịch độc. Thời xuất tư chi, vint hữu kính ngộ p h ắ t đề như túy tư
từh, như m ộng tư giác hĩ! Sở vị có nhân chi khâu, cô nhân chi thủ, kì bất tại
tu hồ? Đ ệ d ĩ Trần hầu nhất lục, duy tường ư đinh điền ngạch tịch, d ư giai
lưỵc lược thuyết qua. Tỉnh tư Viện sách, hựu giai nhất bản Trần hầu cựu lục,
thtợng thượng hạ hạ liêu vô dị đồng. Hựu hnông biên viên chi địa, Hán thô
1. 2. Tác phâm và hoàn cảnh ra đòi của tác phâm
1 8
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phitho tạp, sơn xuyên trở thâm, túc đa bất năng chí, tắc kì sở kha nghi xứ, khơi
thiêu thiêu tai!
D uật bảt tự chúy lậu, bản d ĩ nhị tập nhi tham chi sử sách cập chư gia
Nho kỷ, thôn lý thường đàm, phân vi mục thập hữu nhị, nhan viết: “Hưng
Hóa ký’ lược Gian thiết d ĩ kỉ V thoản nhập nhất nhị p h i cảm tự chất liêu
thuật sở nghi, d ĩ thị giáo ư quân tử nhĩ. Thị vi tự.
Do Drive thay đổi chính sách, nên một số link cũ yêu cầu duyệt download. các bạn chỉ cần làm theo hướng dẫn.
Password giải nén nếu cần: ket-noi.com | Bấm trực tiếp vào Link để tải:
Nhà xuất bản: ĐHKHXH & NV
Ngày: 2008
Chủ đề: Dư địa chí
Hán nôm
Hưng Hóa ký lược
Miêu tả: 141 tr. + CD-ROM + tóm tắt
Nghiên cứu các khía cạnh liên quan đến tác giả Phạm Thận Duật và hoàn cảnh ra đời tác phẩm của Ông. Khảo cứu và giới thiệu văn bản "Hưng Hóa ký lược", rút ra những giá trị về lịch sử địa lý, lịch sử nhân vật, sự kiện, ngôn ngữ, chữ viết, nội dung dân tộc học, y học và sản vật ... Đồng thời giới thiệu về phần Thổ tự, cách cấu tạo chung của chữ Thái, phiên âm chữ Thái, Thổ ngữ, cách đọc và ý nghĩa của từng từ trong tác phẩm nhằm góp phần tìm hiểu tác giả Phạm Thận Duật, cuộc đời, sự nghiệp và tác phẩm của ông
Luận văn ThS. Hán Nôm -- Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn. Đại học Quốc gia Hà Nội, 2008
M Ụ C L Ụ C
LỜI CẢM ƠN....................................................................................................................... 2
LỜI CAM Đ O A N .................................................................................................................3
PHẦN MỞ Đ À U ...................................................................................................................6
1. Lý do chọn đề tài............................................................................................................6
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề.............................................................................................8
3. Mục đích nghiên cứu......................................................................................................9
4. Phạm vi nghiên cứu..................................................................................................... 1 1
5. Phương pháp nghiên cứu............................................................................................. 11
6. Đóng góp của đề tài......................................................................................................12
7. Cấu trúc của đề tà i........................................................................................................12
PHẦN NỘI DUNG...............................................................................................................14
CHƯƠNG 1: TÁC G IẢ VÀ HOÀN CẢNH RA ĐỜI TÁC PHẨM ...............................14
1. !. Cuộc đời và sự nghiệp của Phạm Thận Duật........................................................... 14
1. 2. Tác phâm và hoàn cảnh ra đời của tác phâm.......................................................... 1 8
/. 2.1. Thời gian, hoàn cành ra đời tác phâm............................................................. 18
/. 2.2. Những nội dung chính của tác phàm................................................................ 22
Tiểu kết chương 1............................................................................................................ 22
CHƯƠNG 2: KHẢO c ứ u VÀ GIỚI THIỆU VĂN BẢN “HưNG HÓA KỶ LƯỢC” 23
2.1. Các khái niệm và thuật ngữ liên quan.......................................................................23
2. ì . 1. Thuật ngữ " Văn bản ” ...................................................................................... 23
2.1.2. Khái niệm "Văn bàn học” ................................................................................ 25
2.2. Giới thiệu về văn bản "Hưng Hóa ký> lược ” .............................................................25
2.2. ỉ. Số lượng văn bản, hiện trạng từng văn bản.....................................................25
2.2.2. Nội dung tác pham............................................................................................ 38
2.2.3. Danh sách tài liệu tham khảo mà Phạm Thận Duật đã dựa vào đê viết "Hưng
Hỏa Ký lược " ...............................................................................................................41
riếu kết chương 2............................................................................................................47
CHƯƠNG 3: G IÁ TR Ị CỦA TÁC PHẨM“HƯNG HÓA K Ỷ LƯỢC” ..........................49
3.1. Giá trị lịch sử........................................................................................................... 49
3.1.1. Giá trị về lịch sử địa lý và Diên cách.................................................................49
4
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phi-V1.2. Nhân vật và sự kiện lịch sử................................................................................54
3.2. Giá trị về việc nghiên cứu di tích văn hóa các đình, đền. chùa..............................58
3.3. Giá trị về mặt nghiên cứu dân tộc học...................................................................60
3.4. Giá trị y học và sàn vật.................................................................................. 65
3.5. Giá trị về ngôn ngữ, chữ viết..............................................................................70
3.5.1. Chữ viết (Thô tự - chữ viết Thái)........................................................................ 71
3.5.2. Ngôn ngữ (Thô ngữ - ngôn ngữ Thải)................................................................77
Tiêu kết chương 3............................................................................................................ 94
PHẦN KÉT LU Ậ N .............................................................................................................97
1. về các văn bản của "Hưng Hóa ký lược ” ....................................................................98
2. về tác phẩm "Hưng Hóa kỷ lược ” ...............................................................................98
3. về giá trị của tác phẩm.................................................................................................. 99
TÀI LIỆU TH A M K H Ả O ............................................................................................... 101
PHỤ LỤ C ..........................................................................................................................104
Phụ lục 1 - Các địa danh xưa và nay............................................................................ 104
Phụ lục 2 - Bảng phiên âm chữ Thái............................................................................. 111
5PHẦN M Ở ĐẦU
Các tác phẩm địa chí là loại sách ghi chép về vị trí địa lý, đất đai, khí
hậu, văn hóa, phong tục, tập q u á n ... của một quôc gia hay một vùng đât. Sách
địa chí không chỉ xuất hiện ở Việt Nam mà còn xuất hiện ở hầu hết các nước
trên thê giới. Bỏ qua các cách trình bày khác nhau, ngôn ngữ khác
nhau của các tác phẩm, chúng ta không thể phủ nhận một đặc điểm chung mả
tât cả các tác phâm dư địa chí đều có. Đó là những kho tàng kiến thức đồ sộ,
cần thiết cho việc hoạch định đường lối cai trị, đường lối kinh tế, văn hóa phù
hợp với từng vùng của những người quản lý từ trung ương đến địa phương
đương thời. Ngoài ra những kiến thức ấy còn vô cùng quan trọng đối với
những người nghiên cứu sau này. Đây chính là những bằng chứng xác thực,
sống động cho chúng ta tìm hiều về con người, về văn hóa, về quá trình thu
hẹp hay mở rộng.... của những vùng đất đai trong suốt quá trình lịch sử của
dân tộc.
Cũng như các đất nước khác, sách địa chí xuât hiện ở nước ta từ khá
sớm. Thời Lý - Lý Anh Tông, có tác phẩm Nam bắc phiên giói địa đồ ghi về
hình thế núi sông phong vật, đã thất truyền từ lâu. Thời Trần có An Nam chỉ
lược cua Lê Trắc, gồm 19 quyển chủ yếu về sử chí, nhưng trong đó có quyến
1 và quyển 19 thuộc thế loại dư địa chí. Tác phấm này được giới nghiên cứu
đầu thế kỷ XX biết đến qua bản in của Ngạn Minh Hương, người Nhật, xuất
bản tại Tokyo. Thời Lê có D ư địa chí của Nguyễn Trãi, đây là cuốn sách địa
chí xưa nhất còn lại đến ngày nay. Thời Nguyễn có các tác phâm địa chí toàn
quốc như H oàng Việt nhất thống dư chí - đời Gia Long, Hoàng Việt địa dư
chỉ - đời vua Minh M ệnh, Đ ại Nam nhất thong chí (1864 - 1875), sau này
còn có Đ ồng Khánh d ư địa chí - đời Đồng Khánh.
1. Lý do chọn đề tài
6
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phiNgoài ra, còn có sách viết về địa chí khu vực, vùng miền như Ó châu
cận lục cua Dương Văn An, chép về núi sông, thành trì, phong tục của vùng
Thuận Ọuảng, Phủ biên tạp lục của Lê Quý Đôn cũng chép về hai xứ Thuận
Hóa, Quảng Nam; H ải Dương chí lược của Ngô Thì Nhậm chép về đất đai,
phonơ tục, nhân vật, đinh, thuế ...của xứ Hải Dương; Gia Định thành thông
chí của Trịnh Hoài Đức; Cao Bằng thực lục của Nguyễn Hựu Cung; Hưng
Hóa phong thô lục của Hoàng Bình Chính; Bắc thành dư chí lục của Lê Chất;
Nghệ An ký của Bùi Dương Lịch; Tuvên Q uang pho nạ thô ký> của Nguyễn
Văn B â n ....
Nằm trong hệ thổng sách địa chí khu vực, tác phẩm H ưng Hỏa ký lược
của Phạm Thận Duật là cuốn sách viết về địa lý, văn hóa, phong tục...của
vùng Hưng Hóa xưa (bao gồm toàn bộ tỉnh Sơn La, Lai châu, Điện Biên, Yên
Bái và một phần các tỉnh Tuyên Quang, Hòa Bình, Phú Thọ và Lào Cai ngày
nay).
Xuất phát từ nhu cầu tìm hiểu về lĩnh vực dư địa chí nói chung, địa chí
Hưng Hóa nói riêng (bao gồm các vấn đề : Diên cách (thay đổi địa giới);
Cương vực; Đinh điền ngạch thuế; Núi sông; Đền chùa; Thành trì; Cô tích;
Khí hậu; Thổ sản; Phong tục tập quán; Thổ tự (chữ Thái); Thổ ngữ (tiếng
Thái)) và tìm hiểu những giá trị mà tác phẩm còn truyền lại đến ngàv nay,
chủng tui chọn đề tài “H ưng Hóa kí lược - Những giá trị còn lại”.
Thông qua đó, chúng ta có thể thống kê tổng họp về tình hình kinh tể
xã hội của vùng Hưng Hóa dưới triều Nguyễn. Biết được sự thay đổi về địa
£2,1ới các khu vực qua từng thời kỳ và lý do của sự thay đổi đó; biết về dân số
cũng như cơ cấu quan chức địa phương, biết về thổ sản, khí hậu.... Đặc biệt
hơn cả là những kiến thức về phong tục tập quán của các dân tộc trên địa bàn.
Chữ Thái và tiếng Thái được chúng tui đặc biệt quan tâm trong luận văn này.
7Hưng Hóa kỷ lược là một tác phâm dư địa chí có chât lượng khôns, chỉ
về mặt nội dung mà còn cả về cách trình bày, cùng với tác giả Phạm
Thận Duật - nhà thơ, nhà chính trị, tác phâm này đã thu hút sự chú ý của giới
nghiên cứu. Trên chính quê hương của tác giả, hội văn học nghệ thuật tỉnh Hà
Nam Ninh (nay là tỉnh Ninh Bình) dưới sự giúp đỡ của các nhà nghiên cứu sử
học Nguyễn Văn Huyên, Hoàng Lê, Ngô Thế Long, Phạm Văn Thắm,
Nguyễn Hữu Tưởng đã cho ra cuôn sách Phạm Thận D uật - Cuộc đời và sự
nghiệp, được in vào năm 1989, do nhà xuất bản Khoa học Xã hội phát hành.
Cuốn sách này chia làm ba phần lớn: phần thứ nhất viết về cuộc đời và sự
nghiộp của Phạm Thận Duật; phần thứ hai lược dịch các tác phẩm của tác giả,
trong đó có phần dịch về H ưng Hóa ký lược. Tuy nhiên, các dịch giả chỉ giới
thiệu qua về phần Thổ tự và Thổ ngữ; Phần thứ ba là phụ lục bao gồm các bài
thơ mà tác giả được tặng, đối viếng; Vọng Sơn niên phả và Niên biêu về
Phạm Thận Duật.
Tiếp đó Viện sử học đã tổ chúc hội thảo về Phạm Thận Duật, kết quả
cuốn Phạm Thận D uật - Sự nghiệp văn hóa, sứ mệnh cần vương ra đời vào
năm 1997, do Hội Khoa học lịch sử Việt Nam xuất bản. Đây là cuốn sách tập
hợp nhiều bài viết của các nhà nghiên cứu về thân thế và sự nghiệp của tác gia
nói trên, trong đó có bài: Vài nét về giá trị của sách H ưng H óa kỷ lược - của
Nguyễn Quang Ân, nguyên trưởng phòng tư liệu Viện Sử học lúc bấy giờ;
bài: Phong tục tập quán các dân tộc ít người qua “Hưng H ỏa kỷ lược ” —của
Bùi Xuân Đính, nguyên Phó viện trưởng viện Dân tộc học. Ngoài ra còn một
loạt các bài viết của các tác giả khác cũng được in trong cuốn sách này.
Năm 2000, nhà xuất bản Văn Hóa Thông Tin đã cho ra đời ấn phẩm
“Phạm Thận Duật toàn tập”, đã cho dịch toàn bộ các tác phẩm của Phạm
Thận Duật, trong đó “H ư ng Hóa ký lược” được giới thiệu lại với đầy đủ các
mục trong sách, bao gồm cả phẩn Thổ tự và Thổ ngữ mà cuốn Phạm Thận
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phiD uât - Cuộc đời và sự nghiệp, do Hội Khoa học lịch sử Việt Nam xuất bản
năm 1989 đã đê lại trước đó. Trong sách cũng có bài nghiên cứu “Hưng Hóa
kỷ lược, cuôn địa phư ơng chí đặc sắc của Phạm Thận D uật” do PGS. Phan
Văn Các - nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu Hán Nôm viết. Bài viết đã
giới thiệu một cách sơ lược về tác phấm nói trên và đưa ra một so nhận xét hết
sức sát đáng về cách biên soạn và nội dung tác phẩm đề cập. Giáo sư
đã viết: “Có thê nói, với H ung Hóa ký lược, Phạm Thận D uật đã thê hiện một
tư duy khoa học sắc sao, vượt ra ngoài khuôn khô đào tạo kiểu từ chương
khoa cử đương thời, vươn tới chiếm lĩnh những tri thức bách khoa và thực
tiễn đê cổng hiến đích thực cho khoa học và cho đất nước.”[20, tr 232]
Gần đây nhất, năm 2007, thạc sĩ khoa Ngữ Văn - chuyên ngành Hán
Nôm Nguyễn Thị Nhung, trường Đại học Sư phạm Hà Nội đã bảo vệ thành
công luận văn “H ư ng H óa kí lược - tác phẩm dư địa chí thế k i X l X \ Luận văn
này đã giới thiệu khá đầy đủ về cuộc đời và sự nghiệp của Phạm Thận Duật,
đưa ra những đánh giá về giá trị của tác phẩm và có phần phụ lục giới thiệu
bản dịch H ung Hóa kỷ lược. Tuy nhiên, phần Thổ ngữ và Thô tự, luận văn
cũng giới thiệu rất sơ lược và chúng tui mong rằng trong luận văn này, ngoài
những những nghiên cứu riêng của học viên, chúng tui còn cố gắng bổ sung
thêm một sổ phần mà nhừng người nghiên cứu trước chưa đề cập đến.
3. M ụ c đ ích nghiên cứu
“H ưng Hóa ký lược” là một tác phẩm dư địa chí với nội dung bao gồm
các mục: Diên cách, cương vực, đinh điền thuế lệ, từ tự, thành trì, co tích, khí
hậu, thổ sản, tập thượng, thổ tự và thổ ngữ. Nghiên cứu về tác phẩm, cũng
chính là nghiên cứu về các nội dung nói trên. Qua đó cho chúng ta thấy được
những thay đổi cụ thể về diện tích, tên gọi cũng như về dân số của các vùng
trong lchu vực qua các thời kỳ khác nhau và các triều đại khác nhau trong tiên
trình lịch sử dân tộc Việt Nam.
9Trong từng tiêu mục của tác phâm, có lồng ghép đưa ra những câu
chuyện lý giải vê các phong tục tập quán, tên gọi vùng miền, các dòng sông
ngọn núi. Đây chính là những căn cứ đe nghiên cứu về xuất xứ tên gọi địa
danh cũng như xuất xứ của các phong tục, tập quán của đồng bào các dân tộc
trong vùng đất Hưng Hóa xưa và nay.
Phần Từ tự là một phần rất quan trọng đổi với những người chuyên
nghien cứu về lĩnh vực tôn giáo, văn hóa. Vì qua phần này có thể hé mở cho
chúng ta biêt vê nêp sông tôn giáo của dân bản địa, những tôn giáo có săn và
tôn giáo du nhập; thời kỳ du nhập tôn giáo mới, mục đích của sự du nhập đó
cũng như xuất xứ của các đền chùa và các vị thần thánh mà đền chùa đó thờ
cúng.
Phần Tập thượng ngoài việc cung cấp về sổ lượng các dân tộc cư trú
trong vùng còn đưa ra những kiến thức cụ thể, phong phú về phong tục tập
quán của dân bản địa. Điều này vô cùng ý nghĩa đối với những nhà nghiên
cứu dân tộc học, vì họ thể dựa vào đây để đưa ra những lý giải chính xác về
các thói quen, những điều tôn sùng và kiêng kị của các dân tộc trong vùng.
Ngoài ra, họ cũng có thể đưa ra được những đánh giá chính xác về những sự
thay đổi của các phong tục đó dưới sự tác động của hoàn cảnh chủ quan và
khách quan.
Đặc biệt, phần Thổ tự và Thổ ngữ không chỉ quan trọng đối với các
nhà nghiên cứu về ngôn ngữ mà còn quan trọng đối với những ai quan tâm, có
hứng thú với ngôn ngữ các dân tộc ít người. Hai tiêu mục này được các nhà
nghiên cứu đánh giá như một cuốn từ điển dạy ngoại ngữ, giúp chúng ta có
được những cơ sở ban đầu cho việc học chữ và tiếng Thái.
Như vậy, nghiên cứu về tác phẩm này sẽ cho chúng ta những kiên
thức toàn diện về mọi phương diện: địa lý, dân sổ, văn hóa, ngôn ngữ của
vùng đất Hưng Hóa xa xưa mà nay là toàn bộ tỉnh Sơn La, Lai châu, Điện
Biên, Yên Bái và một phần các tỉnh Tuyên Quang, Hòa Bình, Phú Thọ và Lào
Cai ngày nay.
10
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phi4. Phạm vi nghiên cứu
Nghiên cứu vê một tác phâin nói chung và một tác phâm Hán Nôm
nói riêng là nghiên cứu vê toàn bộ những khía cạnh liên quan đến tác phâm
như: vân đề tác giả, thời gian ra đời tác phấm, nguyên nhân ra đời, những nội
dung và giá trị của tác phẩm, sự ra đời của tác phẩm có ý nghĩa như thế nào
đổi với tình hình thực tiễn lúc bấy giò' và sau này.... Tuy nhiên, trong khuôn
khố một luận văn thạc sĩ, chúng tui cũng không tham vọng nhiều mà chỉ xin
nghiên cứu về một số vấn đề cụ thể sau đây:
Thứ nhất: vấn đề tác giả và hoàn cảnh ra đời tác phẩm.
Thứ hai : nội dung tác phẩm, từ đó ra những giá trị mà nội dung mang
lại (bao gồm: giá trị lịch sử địa lý; giá trị lịch sử nhân vật, sự kiện; giá trị
ngôn ngữ, chữ viết; giá trị về nội dung dân tộc học; giá trị y học và thổ sản)
Thứ ba: giới thiệu về phần Thổ tự, cách cấu tạo chung cua chữ Thái,
phiên âm chữ Thái; Thổ ngữ, cách đọc, ý nghĩa của từng từ.
5. Phương pháp nghiên cửu
Để thực hiện đề tài, chúng tui chủ yếu sử dụng phương pháp văn bản
học, naoài ra kết hợp với một sổ phươna, pháp liên ngành như thống kê, phân
loại, phân tích, so sánh, ...
Phương pháp văn bản học: tác phẩm “H ưng Hóa ký lư ợ c ” trên thực tế
tồn tại một số văn bản khác nhau, do vậy cần vận dụng phương pháp văn bản
học để làm rõ thực trạng văn bản, xác định một văn bản chính làm cơ sở cho
việc nghiên cứu.
Phương pháp thống kê: Sử dụng phương pháp này là một bước cần
thiết vì nó sẽ cung cấp các dữ liệu đáng tin cậy cho luận văn.
Phương pháp lịch sử: Nghiên cứu những vấn đề về văn bản của tác
phẩm thuộc lĩnh vực dư địa chí được viết vào thế kỉ XIX. Muốn xác định
11được văn bản còn lại cho đên ne,ày nay thì chúng tui cân phải tìm hiêu kĩ lịch
sử văn b a n ...
Phương pháp phân tích, so sánh: Là phương pháp xem xét hoàn cảnh ra
đời của tác phâm, nội dung tư tưởng và giá trị học thuật mà tác phâm hàm
chứa, nhằm khai thác sâu hơn những vấn đề nghiên cứu.
6. Đóng góp của đề tài
Thực hiện đề tài này, chúng tui mong muốn góp phần tìm hiểu tác giả
Phạm Thận Duật vê cuộc đời và sự nghiệp của ông.
Cung cấp thêm tư liệu cần thiết khi nghiên cứư vấn đề lịch sử, địa lí, con
ngưòi, phong tục tập quán, văn hóa xã hội... nói chung và Hưng Hóa nói riêng.
Ngoài ra, chúng tui muốn đặc biệt tìm hiểu và giới thiệu đến bạn đọc phần
Thổ tự (chữ Thái) và Thổ ngữ (tiếng Thái) ở phần cuối của tác phẩm. Đây thực sự
là một tài liệu hết sức quý giá, có thể là nền tảng vững chắc dành cho nhũng người
yêu thích và có hứng thú với thứ ngôn ngữ của dân tộc thiêu sô này.
7. Cấu trú c của đề tà i
Luận văn được trình bày theo cấu trúc sau:
Lời cảm ơn
Lời cam đoan
Mục lục
PHÀN M Ở ĐẦ U
1. Lý do chọn đề tài
2. Lịch sử nghiên cứu vân đê
3. Mục đích nghiên cứu
4. Phạm vi nghiên cứu
5. Phương pháp nghiên cứu
6. Đóng góp cúa đề tài
7. Cấu trúc của đề tài
PHÀN NỘI DUNG
Chưoìig 1: Tác giá và hoàn cảnh ra đòi của tác phâm
1.1. Cuộc đời và sự nghiệp của Phạm Thận Duật
1. 2. Tác phâm và hoàn cảnh ra đời của tác phâm
1.2.1. Thời gian, hoàn cảnh ra đời tác phẩm
1. 2.2. Những nội dung chính của tác phâm
Tiểu kết chương 1
Chưong 2: Kháo cứu và giói thiệu văn bản “Hung Hóa kỷ lược”
2.1. Các thuật ngữ và khái niệm liên quan
2.1.1. Thuật ngữ “V ăn bản”
2.1.2. Khái niệm “Văn bản học”
2.2. Giới thiệu vê văn bản "H ung Hóa kỷ lược ”
2.2.1. Số lượng văn bản, hiện trạng từng văn bản
2.2.2. Nội dung chi tiết văn bản
Tiểu kêt chương 2
Ch lion g 3: Giá trị của tác phấm “Hung Hóa ký lược”
3.1. Giá trị lịch sử
3.1.1. Diên cách địa lý hành chính các khu vực trong tỉnh Hưng Hóa xưa
3.1.2. Nhân vật và sự kiện lịch sử
3.2. Giá trị về việc nghiên cứu di tích văn hóa các đình, đền, chùa
3.3. Giá trị về mặt nghiên cứu dân tộc học
3.4. Giá trị y học và sản vật
3.5. Giá trị về ngôn ngữ, chữ viết
3.5.1. Chữ viết
3.5.2. Ngôn ngữ
Tiều kết chương ba
PHẦN KẾT LUẬN
1. v ề các văn bản của “H ưng Hóa ký’ lược ”
2. v ề tác phẩm “H ưng Hóa ký lược ”
133. v ề giá trị tác phâm.
TÀI LIỆU TH A M KH ẢO
PHỤ LỤC
Phụ lục 1 : Các địa danh xưa và nay
Phụ lục 2: Bảng phiên âm chữ Thái
PHẦN NỘI DUNG
C H Ư Ơ N G 1: T Á C G IẢ V À H O À N C Ả N H R A Đ Ờ I T Á C P H Ẩ M
1. 1. C u ô c đ ò i và sư n g h iê p của P ham T h â n D u â t • • o • ẵ • • •
Phạm Thận Duật (1825 - 1885), hiệu là Vọng Sơn, tên chữ là Quan
Thành, quê xã Yên M ô Thượng, huyện Yên Mô, tỉnh Ninh Bỉnh. Văn thần
thời Tự Đức. Ông sinh ra trong một gia đình nhà Nho nghèo, có ba anh em
trai. Bố mất năm ông mới lên 9 tuổi, một mình mẹ tần tảo nuôi mấy anh em.
Tuy hoàn cảnh gia đình khó khăn nhưng ông vẫn được đi học, lần lượt học
qua các thầy: cử nhân Vũ Phạm Khải, cậu ruột là Nguyễn Hữu Văn, ông đồ
Phạm Tư Te, ông Lục Khê cư sĩ Phạm Triệu, Hoàng giáp Tam đăng Phạm
Văn Nghị. Năm 1850, đỗ cử nhân khi mới 26 tuổi. Một năm sau, năm 1852,
ông được bổ làm Giáo thụ phủ Đoan Hùng (lúc ấy là tỉnh Sơn Tây), một chức
giáo quan dạy trường công ở phủ.
Năm 1855, ông được thăng làm Tri châu Tuần Giáo (thời ấy thuộc tỉnh
Hưng Hóa), đây cũng chính là thời gian ông viết tác phẩm “Hưng Hóa ký’
lược
Năm 1857, Phạm Thận Duật được điều về tỉnh Bắc Ninh làm Tri huyện
Quế Dương. Hai mươi năm liền, ông hầu như chỉ ở tỉnh Bắc, đảm nhiệu các
chức quan từ đầu huyện lên đến đầu tỉnh.
Năm 1858, khi thăng Tri phủ Lạng Giang (vần kiêm Tri huyện Quê
Dương), ông được cử về chấm thi trường Nam Định, nơi thầy học là ông
14
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phiHoàng giáp Phạm Văn Nghị đang giữ chức Đốc học. Khi đó, ông được thầy
dâng biểu tiến cứ lên triều đình, Tự Đức sai ghi lại để đợi dùng.
Chấm thi xong, Phạm Thận Duật trở về Bắc Ninh, giữ chức vụ cũ và
phai đương đâu với nạn phỉ ở địa phương, một tình thê chung cực kỳ rối ren ở
các tinh thượng du và trung du ngày ấy.
Năm 1863 về Kinh làm Viên ngoại lang Bộ Lễ, nhưng ngay sau đó
không lâu lại được cử về Bắc Ninh làm Bang biện tỉnh vụ, kiêm Đồn điền sứ
khai khấn đất hoang (năm 1866).
Năm 1 868 làm Án sát Nghệ An, nhưng ngay sau đó vào năm 1870 lại
được gọi về thăng chức Bố chính. Cùng với Tiễu phủ Ông ích Khiêm đương
đầu và dẹp tan quân phỉ do Ngô Côn (trùm Thanh phỉ) cầm đầu. Rồi lần lượt
giữ các chức Tuần phủ Bắc Ninh, Hộ lý Tổng đốc Ninh - Thái. Cuối năm
1876, ông được điều về Kinh làm Tham tri Bộ Lại, kiêm Phó Đô ngự sử Viện
Đô sát.
Sau 25 năm làm quan ngoài, vừa nhận lấy cương vị thứ hai trong Bộ
Lại và Viện Đô Sát chưa được hai tháng, Phạm Thận Duật lại trở ra Băc với
chức vụ Khâm sai kinh lý hà đê sứ, chỉ huy việc trị thủy vùng tả ngạn sông
Hồng. Thật khó mà đánh giá được kết quả cụ thể công việc trị thủy ở 6 tỉnh tả
ngạn sông Hồng do ông chỉ huy trong thời gian này. Vì những năm ông được
giao trách nhiệm lại đúng là những năm có nước lũ cực kỳ lớn, hoành hành
gây tác hại quá nghiêm trọng.
Điều đáng ghi nhận là toàn bộ các quan điểm và biện pháp trị thủy của
ông trong hoàn cảnh cụ thể ấy, có thế nói là rất thực tiễn và hợp lý so với
quan điểm khác đương thời. Các tờ tâu của ông trong dịp trị thủy này, nhất là
các kiến nghị miễn thuế, cứu trợ dân lụt càng biểu hiện một tấm lòng cảm
thông cùng sự quan tâm của ông đổi với dân chúng đang bị chìm đắm trong
cảnh mênh m ông lũ lụt và đói rét.
Khoảng cuối thu 1878, Phạm Thận Duật trở về Kinh, ông được thăng
Thượng thư Bộ Hình sung Phó Tổng tài Quốc sử quán, kiêm quản Quốc tử
15giám và được giao việc khảo duyệt bộ Việt sử thông giảm cương mục. Năm
18'79 óng được cử làm đại thân Viện Cơ mật. Năm 1882 ông được Tự Đức
giao trách nhiệm là Sư bảo Dục Đức đường và Chánh M ông đường, tức thầy
dạy trực tiêp cho hai ông hoàng Ưng Châu và U ng Đường - sau này là vua
Dục Đức và Đồng Khách.
Ngày 6 - 2 - 1883, Phạm Thận Duật được cử làm Khâm sai Chánh sứ
sans, Thiên Tân cùng với Phó sứ Nguyễn Thuật và đoàn tùy tùng gần hai chục
người . Ngày 2 6 - 1 - 1884, ông mới về đến Huế.
Thời gian này, ông được chuyển sang làm Thượng thư Bộ Hộ. Giữ
chức Thượng thư Bộ Hộ trong tình hình nền kinh tế - tài chính đang vô cùng
kiệt quệ. Hàng năm, triều Nguyễn phải nộp các khoản đền bù chiến phí cho
thực dân Pháp. Các nguồn thuế thương chính đã bị Pháp chiếm thu hầu hết.
Chiến tranh tàn phá, mùa màng thất bát, vật giá tăng cao, tiền tệ hỗn loạn vì
nạn tiên giả, nạn quan lại tham nhũng càng hoành hành.
Do đó, dưới quyền điều hành của Phạm Thận Duật, Bộ Hộ đã xử lý
nghiêm khắc đổi với nhũng vụ án kinh tế để làm răn. Hàng chục kẻ giữ số
sách, kho tàng bị chém. Nhiều quan đầu tỉnh bị kỷ luật giáng phạt và chia
nhau bồi hoàn.
v ề chính sách tiền tệ, ông cũng thi hành biện pháp cứng rắn đối với
bọn đầu cơ, lưu hành “tiền đồng kiểu khác” (tiền không phải do nhà nước
đúc), nhất là ở các tỉnh Trung Kỳ. Một loạt khách buôn bị phát giác, lúc đầu
bị kết án phạt trượng, nhưng Bộ Hộ cương quyết xin xử án chém và thông báo
cho các nơi cùng xử với mức nặng nhất như vậy, kê cả những kẻ buôn tiên
đồng thật của ta bán ra nước ngoài.
Dù tài chính có thiếu thốn, song ta vẫn thấy rõ phần nào chính sách
khoan dân trong thời gian này thông qua công việc của Bộ Hộ. Một sô tỉnh
đồng bằng Bắc Kỳ vừa trải qua binh lửa, nhũng địa phương bị thiệt hại dân
đều được miễn hay giảm thuế.
16
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phiNgoài chức trách là Thưọng thư Bộ Hộ, Phạm Thận Duật còn có tư
cách là một giáo quan cao cấp, nên mùa xuân năm 1884, ông được chỉ định
lần thứ hai làm Sư bảo Kiên Giang Quận công (tức U ng Đường, vua Đồng
Khánh sau này). Lần này nhiệm vụ của ông không phải chỉ là giảng dạy ông
Hoàng mà còn là răn bảo, kiềm chế những thái độ ngông ngạo, buông tuồng
của ông ta như phi ngựa bạt mạng ngoài phố hay bo đi chơi hàng dăm bảy
ngày. Đên nỗi Tôn nhân phủ (cơ quan quản lý hoàng tộc) phải xin vua ủy cho
ông làm việc ấy. Mà cũng có thê đó chính là biện pháp giám sát, phòng xa
những âm mưu tranh chấp nguy hiểm trong nội tộc nhà Nguyễn.
Tháng 6 năm 1884, ông được cử làm Toàn quyền đại thân cùng Quyền
Thượng thư Bộ Công Tôn Thất Phan là phó dẫn đầu phái đoàn thay mặt triều
đình nhà Nguyễn kí hiệp ước Patơnốt. Nội dung bao trùm bản hiệp ước là:
Việt Nam phải chấp nhận nhận sự bảo trợ của Pháp trên phần đất Trung Kỳ
và Bắc Kỳ (Nam Kỳ lúc này đã là thuộc địa của Pháp), và đe cho Pháp nam
toàn quyền đối ngoại của Nam triều và chỉ đạo các hoạt động của các viên
Công sú Pháp ở Bắc Kỳ; Pháp nắm độc quyền thương chính ở Việt Nam và
được tự do lựa chọn địa điểm đóng quân trên toàn lãnh thổ Việt Nam.
Năm Át Dậu (1885), ông cùng Tôn Thất Thuyết phò vua Hàm Nghi
xuất bôn, kháng Pháp. Bị giặc bẳt, ông bất khuất, chúng đưa ông xuống tàu đi
đày sang châu Phi, giữa đường ông mất, xác bị ném xuống biển, trong năm
1886 (khoảng ngày 6 tháng 9). Ồng là tác giả của những cuốn sách:
- H ưng Hóa kỷ lược
- Vãng sứ Thiên Tân nhật ký
- Hà đê bộ vãn tập
- Hà đẻ tấu tư tập
- N hư Thanh nhật trình ---- ----------- ---
;■ E; A ! H G c. ọ 1) Ổ c ^1/' H A í Ị
- Quan Thành văn tập
V - L ì / < .Ị4 > J
17Như trên, chúng ta đã biết “Hưng Hóa ký lược ” là một tác phấm dư địa
chí do Phạm Thận Duật biên soạn vào những năm ông giữ chức Tri châu
Tu.in Giáo. Tuy nhiên sự ra đời của công trình “khoa học” này cụ thế như thế
nào, chúng tui xin trình bày như sau:
L 2.1. Thời gian, hoàn cảnh ra đời tác phẩm
Căn cứ vào quãng đời làm quan của Phạm Thận Duật, chúng ta đưa ra
phong đoán tác phâm “H ưng Hóa kỷ lược ” có thê được biên soạn vào khoảng
thri gian tác giả làm Tri châu Tuần Giáo. Tuy nhiên, phỏng đoán này cũng
kh)ng mấy thuyết phục, vì có thể trong thời gian giữ chức tại Tuần Giáo,
Phạm Thận Duật đã tìm tòi, thu thập thông tin về xứ đó, tập hợp thành tài liệu
để đó rồi sau này mới viết thành tác phẩm. Khả năng này có thể xảy ra, song
ch.ing ta căn cứ vào nội dung lời Tựa tác phâm đê đưa ra năm biên soạn chính
thưc. Lời tựa bản A.91 như sau:
Phiên â m : Hưng Hóa ký lược tựa.
Tiên nho vân: khâu sở dục ngôn, kí ngôn cô nhân khâu; thủ sơ dục thư,
kỉ thư cồ nhân thủ. Cái cỏ nhân tác trứ cực bị, hậu khả d ĩ vô phục chuế hĩỉ
D tật khứ niên thừa phiếm ph ạ p H ưng Hóa chi Tuần giáo, phỏng tri Lê tiền
Hoàng đốc đồng, ngã triều Trần hiệp trấn N gụy ph ủ viện, giai hữu Hưng Hóa
ỉw, lụy cấu chỉ, p h ấ t hoạch. Hạnh thuật đắc Tự Đức tứ niên tỉnh tư Hàn lâm
viìn sách nhất tập, kim hựu kế đắc Trần hiệp trấn “H ưng H óa lục " nhất tập,
n íi trân chi d ĩ tịch độc. Thời xuất tư chi, vint hữu kính ngộ p h ắ t đề như túy tư
từh, như m ộng tư giác hĩ! Sở vị có nhân chi khâu, cô nhân chi thủ, kì bất tại
tu hồ? Đ ệ d ĩ Trần hầu nhất lục, duy tường ư đinh điền ngạch tịch, d ư giai
lưỵc lược thuyết qua. Tỉnh tư Viện sách, hựu giai nhất bản Trần hầu cựu lục,
thtợng thượng hạ hạ liêu vô dị đồng. Hựu hnông biên viên chi địa, Hán thô
1. 2. Tác phâm và hoàn cảnh ra đòi của tác phâm
1 8
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phitho tạp, sơn xuyên trở thâm, túc đa bất năng chí, tắc kì sở kha nghi xứ, khơi
thiêu thiêu tai!
D uật bảt tự chúy lậu, bản d ĩ nhị tập nhi tham chi sử sách cập chư gia
Nho kỷ, thôn lý thường đàm, phân vi mục thập hữu nhị, nhan viết: “Hưng
Hóa ký’ lược Gian thiết d ĩ kỉ V thoản nhập nhất nhị p h i cảm tự chất liêu
thuật sở nghi, d ĩ thị giáo ư quân tử nhĩ. Thị vi tự.
Do Drive thay đổi chính sách, nên một số link cũ yêu cầu duyệt download. các bạn chỉ cần làm theo hướng dẫn.
Password giải nén nếu cần: ket-noi.com | Bấm trực tiếp vào Link để tải:
You must be registered for see links
Last edited by a moderator: