Link tải luận văn miễn phí cho ae Kết Nối
Cổ tích Mửờng kể chuyện một chàng Khú hóa thân thành con
ngửời, lên chơi trần gian, và yêu một ngửời con gái trên trần. Hai ngửời
quyết định lấy nhau. Hôm đám cửới, họ hàng nhà trai đi đón dâu phải
dâng nửớc lên ngang tầm sàn, Khú nổi theo mực nửớc và vào nhà. Tất
nhiên, khi ăn cửới, họ hàng nhà Khú đều mang dạng con ngửời. Đêm
đến, khi chuẩn bị đi ngủ, bên nhà trai mửợn nong đặt lên sàn nhà thay
chiếu. Nửa đêm, có ngửời nhà gái tỉnh giấc, thấy trong mỗi nong
khoanh một con rắn lớn. Sợ quá, ngửời ấy ném hành tăm vào các nong.
Rắn vốn sợ hành tăm, họ hàng Khú vội vàng vùng dậy, nhảy tất xuống
nửớc. Mực nửớc hạ rất nhanh. Từ đó, nhà trai không lần nào đến đón dâu nữa
cõi sống và cõi chết trong
quan niệm cổ truyền của ngệời Mệờng
“Đêm nay
Ngày này
tui dậy
Kể chuyện xửa cho ngửời nghe
Nói vè xửa cho ngửời hay
Mai sau
Có ngày ăn cơm uống rửợu
Ngửời khác chuyện cùng đời...”
(Mở đầu mo Đẻ đất đẻ nửớc: lời bố Mo nói với ngửời chết)
Trong khuôn khổ cuộc vận động cải cách phong tục tập
quán, một mặt quan trọng của công tác văn hóa ở miền núi,
những đồng chí lãnh đạo các cấp, mà chúng tui có dịp tiếp xúc
trên địa bàn Mửờng (Hòa Bình), đều đặc biệt quan tâm đến việc
cải tạo tập tục ma chay và cửới xin. Cải cách tang lễ còn đửợc coi
trọng hơn cải cách hôn lễ. Thực vậy, trong sinh hoạt tôn giáo và
xã hội cổ truyền của ngửời Mửờng, ma chay là dịp gây tốn kém
nhiều nhất: tốn tiền của, tốn sức ngửời, tốn thì giờ. Chẳng những
thế, nhìn dửới góc độ chống mê tín và giáo dục chủ nghĩa vô
9
VÙN HOAÁ VAÂ TệÅC NGÛÚÂIthần, tang lễ là một trong những nghi lễ tôn giáo “đậm đặc” của
ngửời Mửờng, là hình thái khá tập trung của mê tín dị đoan cổ
truyền. Nhửng, nhử mọi nghi lễ lớn của bất cứ dân tộc nào, tang
lễ Mửờng còn thể hiện, trên lễ tiết, những quan niệm vũ trụ và
nhân sinh quen thuộc của dân tộc. Dù không thiếu chỗ lệch lạc,
các quan niệm ấy đã bắt rễ lâu đời vào tâm khảm của ngửời
Mửờng, là chất liệu góp phần xây dựng nên cái mà nhiều nhà
dân tộc học gọi là “mối cộng cảm” của một dân tộc. Không thể
nhất đán xóa bỏ tất cả bằng biện pháp hành chính. Bên cạnh
những quan niệm lỗi thời, những tập tục lạc hậu, tang lễ Mửờng
còn bao hàm nhiều giá trị tiến bộ của di sản văn hóa dân tộc, mà
ngửời Mửờng hiện nay mong kế thừa và phát huy một cách hữu
ích trên bửớc đửờng xây dựng chủ nghĩa xã hội. Mối tình gắn bó
ngửời sống cũng nhử ngửời chết với đất, nửớc, xóm, mửờng(1) -
bửớc đầu của tình yêu nửớc, tinh thần chống áp bức toát ra từ
một số lễ ca, chỉ là vài tỉ dụ giữa nhiều tỉ dụ khác.
Cần xóa bỏ những gì và giữ lại những gì? Đó là câu hỏi mà
một số đồng chí ở Hòa Bình đã nêu lên khi trao đổi với chúng tôi.
Qua bàn bạc, các đồng chí cũng nhất trí với chúng tui rằng, trửớc
khi quyết định xóa bỏ hay giữ lại, việc trửớc mắt rõ ràng là phải
tìm hiểu xem có “những gì”. Nghĩa là phải điều tra dân tộc học
về tang lễ, không những ghi chép tỉ mỉ các lễ tiết, mà còn thông
qua lễ tiết rút ra những quan niệm và khái niệm ẩn náu bên
sau. Trên cơ sở hiểu biết đó, các đồng chí ở Hòa Bình sẽ cùng
nhân dân Mửờng giải quyết thích đáng vấn đề “xóa bỏ những gì
và giữ lại những gì”. Chúng tui tin tửởng nhử vậy. Tài liệu ngắn
này chỉ nhằm góp phần rất nhỏ vào công tác “gạn đục khơi
trong” của các đồng chí ở Hòa Bình, bằng cách trình bày lại
những quan niệm cổ truyền của ngửời Mửờng về “cõi sống” và
“cõi chết”, trong chừng mực chúng tui thăm dò đửợc qua khảo sát
10
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phi VÙN HOAÁ VAÂ TệÅC NGÛÚÂItang lễ. Vấn đề này chửa đửợc những ngửời nghiên cứu dân tộc
Mửờng trửớc kia đề cập đến(2). “Cõi sống” và “cõi chết” nói đây
không phải là những thành phần của một học thuyết trừu tửợng
về vũ trụ và nhân sinh, kết quả tử biện của một tầng lớp tăng
lữ. Chúng tui chỉ muốn nói đến thế giới của ngửời sống và thế
giới dành cho tinh linh, trong quan niệm dân gian của ngửời
Mửờng trửớc đây, rồi từ đó tìm hiểu số phận của linh hồn khi con
ngửời đã tắt thở, những bửớc đửờng của linh hồn từ “cõi sống”
đến “cõi chết”. Con đửờng ấy biểu hiện qua các lễ tiết tang ma.
Tuy nhiên, trong giới hạn của một bài tạp chí, chúng tui sẽ
không miêu tả các lễ tiết nối tiếp nhau, mà chỉ hy vọng rằng diễn
biến cơ bản nhất của đám tang Mửờng sẽ lộ phần nào qua việc
trình bày các quan niệm(3).
Lần lại những trang sổ tay ghi chép trên thực địa qua các
cuộc khảo sát cùng nhau tiến hành từ năm 1964 cho đến nay,
chúng tui không nén đửợc bồi hồi khi nhớ đến những “bố”, những
“mế”, những đồng chí, tuy chỉ gặp gỡ trên các chặng đửờng điền
dã, nhửng đã không ngần ngại dành thì giờ giải cho chúng tôi
một đoạn “mo” tối nghĩa, thêm cho chúng tui một hiểu biết cụ
thể(4). Trong quá trình chỉnh lý và phân tích tài liệu, chúng tôi
đã nhiều lần tham khảo thực tiễn của các dân tộc khác. Những
lần đó, nhiều bạn đồng nghiệp đã sốt sắng cho phép chúng tui sử
dụng kết quả nghiên cứu của các bạn, kể cả một số tài liệu chửa
hề công bố, để tiện đối chiếu, so sánh. Đối với chúng tôi, thái độ
vô tử đó là một tấm gửơng về tinh thần khoa học và hợp tác xã
hội chủ nghĩa. Xin các bạn nhận ở đây lời Thank chân thành của
chúng tôi(5).
Nếu quả thực, nhử chúng tui nghĩ, khái niệm “linh hồn” là
hạt nhân của mọi tử tửởng tôn giáo, thì tang lễ ắt phải là biểu
hiện rõ nét nhất của khái niệm ấy. Vì ma chay là gì, nếu không
11
VÙN HOAÁ VAÂ TệÅC NGÛÚÂIphải là giải pháp cao nhất và cuối cùng - giải pháp tối chung -
mà một cộng đồng thể ngửời sống đửa ra để khuôn xếp số phận
của linh hồn một thành viên. Tiếc thay, những tài liệu cụ thể về
tang lễ Mửờng vẫn không cho phép chúng ta trả lời chính xác các
câu hỏi sau đây: Theo quan niệm cổ truyền của ngửời Mửờng,
con ngửời có mấy hồn chính, mấy hồn phụ? Trên cơ thể của
ngửời sống, các hồn chính và hồn phụ sẽ ra sao? Thông thửờng ở
nửớc ta, cách giải đáp các câu hỏi trên đây thuộc phạm vi quan
niệm dân gian, chứ không phải là độc quyền hay đặc quyền của
một đẳng cấp, một từng lớp nào cả. Chẳng hạn, ngửời Ba Na nào
đã đến tuổi trửởng thành đều biết rõ rằng mỗi ngửời có ba PƠ
NGOL’ (= hồn), hồn chính ở xoáy tóc, một hồn phụ ở trên trán,
một hồn phụ ở trong thân, và khi con ngửời đã tắt thở thì hồn
chính đi về thế giới bên kia, còn các hồn phụ cứ vất vửởng trong
rừng, về sau biến thành sửơng móc(6). Có thể dẫn nhiều tỉ dụ
tửơng tự về các dân tộc khác. Điều làm cho chúng tui ngạc nhiên
là không một ngửời Mửờng nào, kể cả các cụ cao tuổi và những
ngửời vốn là Pộ Mo (= bố Mo) (7), có thể trả lời những câu hỏi
trên một cách dứt khoát. Đây không phải là tình trạng mới. Dửới
thời Pháp thuộc, khi cuộc sống cổ truyền của ngửời Mửờng chửa
biến dạng nhiều, J.Cuisinier đã từng vấp phải một tình trạng
tửơng tự, mà về sau cô không quên nhắc lại: “Họ ngập ngừng về
cách giải đáp những câu hỏi ấy, hình nhử chửa bao giờ họ tự hỏi
nhử thế cả”(8). Khái niệm linh hồn, hay chửa kết tinh, hoặc
đang phân giải, trong quan niệm dân gian của ngửời Mửờng.
Theo quan niệm phổ biến của họ, thì ngửời sống có nhiều
hồn, mà tiếng Mửờng gọi là VạI (vía). Có lẽ những vía ấy đửợc
phân bố khắp cơ thể của con ngửời, vì tất cả những ngửời cung
cấp tài liệu cho chúng tui đều dẫn câu nói đầu miệng sau đây:
“PộN MƯƠL’ WạI PÊN ĐĂM, ĐĂM MƯƠL’ WạI PÊN CHIÊU”
12
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phi VÙN HOAÁ VAÂ TệÅC NGÛÚÂI(Bốn mửơi vía bên phải, năm mửơi vía bên trái). Nhử vậy, ngửời
sống có chín mửơi hồn cả thảy, đàn ông và đàn bà đều thế. Tại
sao lại phân bố không đồng đều nhử vậy? Phải chăng vì quả tim
ở bên trái? Trong không gian huyền bí của ngửời Mửờng, phía
bên phải và phía bên trái giữ những chức năng khác nhau nhử
thế nào? Trửớc những thắc mắc này, các cụ, các bố Mo, mà chúng
tui từng có dịp thăm hỏi, chỉ biết lắc đầu cửời xòa. Tác giả cuốn
“Ngửời cõi sống” còn nhắc đến một quan niệm khác: con ngửời có
ba HồN (=hồn), nếu là nam thì thêm bảy BíA (=vía), nữ thì
thêm chín(9). Nhửng, qua thẩm tra điền dã, chúng tui thấy rằng
quan niệm này - dựa trên sự phân biệt giữa hồn chính và hồn
phụ, giữa nam và nữ - hay không phổ biến khắp nơi (chỉ có tại
một số vùng tiếp giáp địa bàn Kinh), hay không phải là quan
niệm dân gian (chỉ phổ biến trong một số nhà Lang, hay những
gia đình ít nhiều có Nho học).
Trong số chín mửơi vía của ngửời sống, xửa kia ngửời
Mửờng có phân biệt hồn chính và hồn phụ không? Một lần nữa,
chúng tui đành dừng lại trửớc tiếng cửời xòa bất lực. Dù sao, điều
có thể phỏng đoán là: có nhiều loại vía, ít nhất cũng có hai loại.
Những ngửời cung cấp tài liệu cho chúng tui thửờng dẫn một câu
nói đầu miệng khác: “WạI THắn Po MOONG, VạI KHANG Pó
Cạ” (= Vía rắn bỏ muông, vía sang bỏ cá). Câu nói xúc tích đến
mức tối nghĩa đòi hỏi chúng ta phải tìm hiểu một vài khái niệm,
kể cả về phửơng diện từ ngữ. VạI THắn (= vía rắn, vía cứng)
cũng là tên một nghi lễ tôn giáo của ngửời Mửờng, có liên quan
đến khái niệm “linh hồn”. Ngửời đến tuổi già cảm giác sức bắt
đầu suy, cũng nhử ngửời chuẩn bị đi xa, thửờng mời LA WạI
THắn (= làm vía rắn), để tăng cửờng sức lực cho mình bằng
cách làm cho vía cứng rắn. Bố Mo, trửớc khi đi chủ trì tang lễ,
cũng tự làm vía rắn, để vía của mình đủ sức mạnh áp đảo và
13
VÙN HOAÁ VAÂ TệÅC NGÛÚÂIhửớng dẫn hồn ngửời chết. Dửới mắt ngửời nghiên cứu dân tộc
học tôn giáo, tục làm vía rắn không thể không có những mối
quan hệ, dù xa xôi, với một quan niệm rất cổ về linh hồn, quan
niệm linh hồn bàng bạc, linh hồn chửa cá thể hóa, mà có ngửời
đã cửờng điệu lên thành “thuyết năng lửợng” về linh hồn(11).
WạI KHANG (= vía sang) thực ra là gì ? Vấn đề còn treo đấy.
Cho đến nay, chúng tui chửa gặp một bố Mo nào giải đửợc nghĩa
bóng của từ KHANG(12). Còn Pó là một động từ mà phạm vi ngữ
nghĩa khá rộng. Trong nhiều trửờng hợp, Pó có nghĩa là “giết”.
Về ý nghĩa tổng hợp của câu “Vía rắn bỏ muông, vía sang bỏ cá”,
hầu hết những ngửời cung cấp tài liệu cho chúng tui đều cho
rằng “vía rắn” là loại vía có đủ uy lực để thắng muông thú trên
rừng (Pó = giết). Còn “vía sang” thì đủ sức thắng loài cá ở dửới
nửớc. Riêng một cụ ở xóm Bãi Trạo, thuộc mửờng Rếch cũ (nay
thuộc xã Tú Sơn, huyện Kim Bôi), đã đửa ra một kiến giải khá
là thú vị. Theo cụ, “vía rắn” là loại vía nhẹ, nên đửợc ví với
muông thú ở trên cao (trong rừng, trên sửờn núi), còn “vía sang”
là loại vía nặng, khác nào con cá bao giờ cũng ở dửới thấp (dửới
nửớc). Tuy đơn độc, cách minh giải này biết đâu chẳng có thể mở
thêm một hửớng khảo sát. Vì “vía nặng” và “vía nhẹ” cũng là
những khái niệm của ngửời Kinh, một dân tộc ở sát nách ngửời
Mửờng, và có quan hệ bà con với ngửời Mửờng về nhiều mặt(13).
Xa hơn nữa, phải chăng quan niệm về trọng lửợng của linh hồn
đã tiềm tàng trong các khái niệm “hồn tốt” và “hồn xấu” của một
vài ngành Xá ở Tây Bắc(14)?
Điều chắc chắn là cặp hình tửợng muông - cá không chỉ tồn
tại trong câu nói đầu miệng dẫn trên, để định tính cho hai loại
vía, mà còn xuất hiện ít nhất cũng trong ba trửờng hợp khác.
Trửớc Cách mạng tháng Tám, trong các đám tang lớn, thửờng là
đám tang của NHA LANG (= nhà Lang, đẳng cấp quí tộc trong
14
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phi VÙN HOAÁ VAÂ TệÅC NGÛÚÂIxã hội Mửờng cổ truyền), có đêm phải mời ba bố Mo cùng hành
lễ: đó là MO DũN (chửa rõ nghĩa đen của từ “dũn”)(15). Trên
một nghi trửợng của bố Mo, chỉ dùng trong trửờng hợp này (xem
Hình I), có cắm hai lá cờ đuôi nheo, một vẽ hình con muông, cụ
thể là con hửơu, một vẽ hình con cá. Cũng trửớc cách mạng, các
nghi lễ nông nghiệp tiến hành trong mỗi xóm Mửờng đều tập
trung vào vụ mùa. Lễ mở đầu cho vụ mùa, trửớc ngày cày vỡ đất,
là lễ KHụng MUA (= khụng mùa, chửa nắm chắc nghĩa đen
của từ “khụng”), cử hành trong tháng ba âm lịch tại QUạn
(=quán), nơi thờ THENG WANG (= thành hoàng, thần bảo vệ
xóm). Nói chung, vật tế là lợn. Nhửng một số xóm - ví nhử xóm
Đúp (thuộc Mửờng Rếch
cũ), nơi chúng tui đã thu
đửợc chi tiết sau đây -
còn giữ một tập tục cổ
hơn: vật tế phải là con
muông, cụ thể là con nai
hay con hửơu. Vì vậy,
trửớc lễ khụng mùa, có
khi suốt một tháng trời,
LANG TAO (= Lang
Đạo, quí tộc thống trị ở
xóm) cầm đầu dân xóm
đi săn liên miên hết
ngày này đến ngày kia,
phải giết lợn làm lễ:
ngửời ta xem đấy là triệu
chứng mất mùa. Lễ kết
thúc mùa là lễ ĂN CƠM
NON (= ăn cơm non),
hay là ĂN CƠM MợI (=
15
Hình 1: Nghi trửợng của bố Mo trong mo Dũn
VÙN HOAÁ VAÂ TệÅC NGÛÚÂIăn cơm mới), tiến hành trong từng nhà, vào tháng mửời âm lịch,
trửớc ngày gặt rộ. Trong dịp này, vật tế bắt buộc là CƠM CHUL’
(= cơm chùn, tức cốm dẹp, chửa rõ nghĩa đen của từ “chul’”), và
cá, cụ thể là Cạ ộÊT TÔ (= cá ốt đồ nghĩa là cá đùm lại bằng lá
rồi đồ lên). Nai hay hửơu, và cá, còn là những đồ án thửờng thấy
trên một hiện vật thông dụng của nền mỹ thuật Mửờng cổ
truyền, bộ phận độc nhất có hoa văn trong trang phục của nữ
giới: cái K’ÔốC WắL’ (= trốc váy, đầu váy, mà ngửời Kinh ở
vùng Mửờng thửờng gọi là “cạp váy”)(16). Ngửợc dòng lịch sử,
chúng ta không quên rằng hửơu và cá cũng là những mô-típ
đửợc thể hiện trên một số hiện vật bằng đồng thau thời cổ. Sự
lặp đi lặp lại của cặp muông cá trên nhiều chiều của cuộc sống
Mửờng - kể cả chiều thời gian, nếu mở rộng diện trửờng từ dân
tộc Mửờng ngày nay ra những cộng đồng thể đã cử trú trên đất
nửớc ta từ thời sơ sử, từ hoa văn cạp váy đến mô-típ trống đồng
- chứng tỏ rằng những hình tửợng này đã có một thời lịch sử lâu
đời và chắn hẳn là phức tạp. Mặc dầu ngày nay không một ngửời
Mửờng nào còn có thể giải thích cho ngửời làm dân tộc học nội
dung của cặp muông - cá, rõ ràng đây là hai biểu tửợng mang ý
nghĩa tôn giáo hay thần thoại, đồng thời gắn chặt với nhau
thành một thế lửỡng phân(17).
Xung quanh khái niệm vía của ngửời Mửờng, tài liệu có
trong tay chỉ cho phép nói chắc rằng:
1. Theo quan niệm cổ truyền của ngửời Mửờng, ngửời sống
có nhiều vía;
2. Số lửợng vía của đàn ông và đàn bà không khác nhau;
3. Những vía ấy đửợc phân bố không đồng đều ở bên phải
và bên trái của cơ thể;
4. Vía đửợc chia thành hai loại, mà chúng tui chửa có điều
16
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phi VÙN HOAÁ VAÂ TệÅC NGÛÚÂIkiện để phân biệt rõ chức năng.
Nếu chúng tui chửa thể khoanh khái niệm “vía” của ngửời
Mửờng bằng một đửờng biên chính xác, thì trái lại, vũ trụ hoang
đửờng làm khung cho hoạt động của vía ngửời sống và hồn ngửời
chết là một hệ thống khá rõ nét. Thực ra, trong văn học truyền
miệng của ngửời Mửờng, kể cả văn học tôn giáo, không có tác
phẩm nào miêu tả vũ trụ ấy. Ngay cả áng mo lớn “Té ĐấT Té
ĐáC” (= Đẻ đất đẻ nửớc) mà chúng ta có thể xem phần đầu là
thần thoại Mửờng cận đại, đã cố định lại dửới hình thức lời
thơ(18) cũng chỉ đề cập sơ lửợc đến việc tạo thiên lập địa, mà
Do Drive thay đổi chính sách, nên một số link cũ yêu cầu duyệt download. các bạn chỉ cần làm theo hướng dẫn.
Password giải nén nếu cần: ket-noi.com | Bấm trực tiếp vào Link để tải:
Cổ tích Mửờng kể chuyện một chàng Khú hóa thân thành con
ngửời, lên chơi trần gian, và yêu một ngửời con gái trên trần. Hai ngửời
quyết định lấy nhau. Hôm đám cửới, họ hàng nhà trai đi đón dâu phải
dâng nửớc lên ngang tầm sàn, Khú nổi theo mực nửớc và vào nhà. Tất
nhiên, khi ăn cửới, họ hàng nhà Khú đều mang dạng con ngửời. Đêm
đến, khi chuẩn bị đi ngủ, bên nhà trai mửợn nong đặt lên sàn nhà thay
chiếu. Nửa đêm, có ngửời nhà gái tỉnh giấc, thấy trong mỗi nong
khoanh một con rắn lớn. Sợ quá, ngửời ấy ném hành tăm vào các nong.
Rắn vốn sợ hành tăm, họ hàng Khú vội vàng vùng dậy, nhảy tất xuống
nửớc. Mực nửớc hạ rất nhanh. Từ đó, nhà trai không lần nào đến đón dâu nữa
cõi sống và cõi chết trong
quan niệm cổ truyền của ngệời Mệờng
“Đêm nay
Ngày này
tui dậy
Kể chuyện xửa cho ngửời nghe
Nói vè xửa cho ngửời hay
Mai sau
Có ngày ăn cơm uống rửợu
Ngửời khác chuyện cùng đời...”
(Mở đầu mo Đẻ đất đẻ nửớc: lời bố Mo nói với ngửời chết)
Trong khuôn khổ cuộc vận động cải cách phong tục tập
quán, một mặt quan trọng của công tác văn hóa ở miền núi,
những đồng chí lãnh đạo các cấp, mà chúng tui có dịp tiếp xúc
trên địa bàn Mửờng (Hòa Bình), đều đặc biệt quan tâm đến việc
cải tạo tập tục ma chay và cửới xin. Cải cách tang lễ còn đửợc coi
trọng hơn cải cách hôn lễ. Thực vậy, trong sinh hoạt tôn giáo và
xã hội cổ truyền của ngửời Mửờng, ma chay là dịp gây tốn kém
nhiều nhất: tốn tiền của, tốn sức ngửời, tốn thì giờ. Chẳng những
thế, nhìn dửới góc độ chống mê tín và giáo dục chủ nghĩa vô
9
VÙN HOAÁ VAÂ TệÅC NGÛÚÂIthần, tang lễ là một trong những nghi lễ tôn giáo “đậm đặc” của
ngửời Mửờng, là hình thái khá tập trung của mê tín dị đoan cổ
truyền. Nhửng, nhử mọi nghi lễ lớn của bất cứ dân tộc nào, tang
lễ Mửờng còn thể hiện, trên lễ tiết, những quan niệm vũ trụ và
nhân sinh quen thuộc của dân tộc. Dù không thiếu chỗ lệch lạc,
các quan niệm ấy đã bắt rễ lâu đời vào tâm khảm của ngửời
Mửờng, là chất liệu góp phần xây dựng nên cái mà nhiều nhà
dân tộc học gọi là “mối cộng cảm” của một dân tộc. Không thể
nhất đán xóa bỏ tất cả bằng biện pháp hành chính. Bên cạnh
những quan niệm lỗi thời, những tập tục lạc hậu, tang lễ Mửờng
còn bao hàm nhiều giá trị tiến bộ của di sản văn hóa dân tộc, mà
ngửời Mửờng hiện nay mong kế thừa và phát huy một cách hữu
ích trên bửớc đửờng xây dựng chủ nghĩa xã hội. Mối tình gắn bó
ngửời sống cũng nhử ngửời chết với đất, nửớc, xóm, mửờng(1) -
bửớc đầu của tình yêu nửớc, tinh thần chống áp bức toát ra từ
một số lễ ca, chỉ là vài tỉ dụ giữa nhiều tỉ dụ khác.
Cần xóa bỏ những gì và giữ lại những gì? Đó là câu hỏi mà
một số đồng chí ở Hòa Bình đã nêu lên khi trao đổi với chúng tôi.
Qua bàn bạc, các đồng chí cũng nhất trí với chúng tui rằng, trửớc
khi quyết định xóa bỏ hay giữ lại, việc trửớc mắt rõ ràng là phải
tìm hiểu xem có “những gì”. Nghĩa là phải điều tra dân tộc học
về tang lễ, không những ghi chép tỉ mỉ các lễ tiết, mà còn thông
qua lễ tiết rút ra những quan niệm và khái niệm ẩn náu bên
sau. Trên cơ sở hiểu biết đó, các đồng chí ở Hòa Bình sẽ cùng
nhân dân Mửờng giải quyết thích đáng vấn đề “xóa bỏ những gì
và giữ lại những gì”. Chúng tui tin tửởng nhử vậy. Tài liệu ngắn
này chỉ nhằm góp phần rất nhỏ vào công tác “gạn đục khơi
trong” của các đồng chí ở Hòa Bình, bằng cách trình bày lại
những quan niệm cổ truyền của ngửời Mửờng về “cõi sống” và
“cõi chết”, trong chừng mực chúng tui thăm dò đửợc qua khảo sát
10
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phi VÙN HOAÁ VAÂ TệÅC NGÛÚÂItang lễ. Vấn đề này chửa đửợc những ngửời nghiên cứu dân tộc
Mửờng trửớc kia đề cập đến(2). “Cõi sống” và “cõi chết” nói đây
không phải là những thành phần của một học thuyết trừu tửợng
về vũ trụ và nhân sinh, kết quả tử biện của một tầng lớp tăng
lữ. Chúng tui chỉ muốn nói đến thế giới của ngửời sống và thế
giới dành cho tinh linh, trong quan niệm dân gian của ngửời
Mửờng trửớc đây, rồi từ đó tìm hiểu số phận của linh hồn khi con
ngửời đã tắt thở, những bửớc đửờng của linh hồn từ “cõi sống”
đến “cõi chết”. Con đửờng ấy biểu hiện qua các lễ tiết tang ma.
Tuy nhiên, trong giới hạn của một bài tạp chí, chúng tui sẽ
không miêu tả các lễ tiết nối tiếp nhau, mà chỉ hy vọng rằng diễn
biến cơ bản nhất của đám tang Mửờng sẽ lộ phần nào qua việc
trình bày các quan niệm(3).
Lần lại những trang sổ tay ghi chép trên thực địa qua các
cuộc khảo sát cùng nhau tiến hành từ năm 1964 cho đến nay,
chúng tui không nén đửợc bồi hồi khi nhớ đến những “bố”, những
“mế”, những đồng chí, tuy chỉ gặp gỡ trên các chặng đửờng điền
dã, nhửng đã không ngần ngại dành thì giờ giải cho chúng tôi
một đoạn “mo” tối nghĩa, thêm cho chúng tui một hiểu biết cụ
thể(4). Trong quá trình chỉnh lý và phân tích tài liệu, chúng tôi
đã nhiều lần tham khảo thực tiễn của các dân tộc khác. Những
lần đó, nhiều bạn đồng nghiệp đã sốt sắng cho phép chúng tui sử
dụng kết quả nghiên cứu của các bạn, kể cả một số tài liệu chửa
hề công bố, để tiện đối chiếu, so sánh. Đối với chúng tôi, thái độ
vô tử đó là một tấm gửơng về tinh thần khoa học và hợp tác xã
hội chủ nghĩa. Xin các bạn nhận ở đây lời Thank chân thành của
chúng tôi(5).
Nếu quả thực, nhử chúng tui nghĩ, khái niệm “linh hồn” là
hạt nhân của mọi tử tửởng tôn giáo, thì tang lễ ắt phải là biểu
hiện rõ nét nhất của khái niệm ấy. Vì ma chay là gì, nếu không
11
VÙN HOAÁ VAÂ TệÅC NGÛÚÂIphải là giải pháp cao nhất và cuối cùng - giải pháp tối chung -
mà một cộng đồng thể ngửời sống đửa ra để khuôn xếp số phận
của linh hồn một thành viên. Tiếc thay, những tài liệu cụ thể về
tang lễ Mửờng vẫn không cho phép chúng ta trả lời chính xác các
câu hỏi sau đây: Theo quan niệm cổ truyền của ngửời Mửờng,
con ngửời có mấy hồn chính, mấy hồn phụ? Trên cơ thể của
ngửời sống, các hồn chính và hồn phụ sẽ ra sao? Thông thửờng ở
nửớc ta, cách giải đáp các câu hỏi trên đây thuộc phạm vi quan
niệm dân gian, chứ không phải là độc quyền hay đặc quyền của
một đẳng cấp, một từng lớp nào cả. Chẳng hạn, ngửời Ba Na nào
đã đến tuổi trửởng thành đều biết rõ rằng mỗi ngửời có ba PƠ
NGOL’ (= hồn), hồn chính ở xoáy tóc, một hồn phụ ở trên trán,
một hồn phụ ở trong thân, và khi con ngửời đã tắt thở thì hồn
chính đi về thế giới bên kia, còn các hồn phụ cứ vất vửởng trong
rừng, về sau biến thành sửơng móc(6). Có thể dẫn nhiều tỉ dụ
tửơng tự về các dân tộc khác. Điều làm cho chúng tui ngạc nhiên
là không một ngửời Mửờng nào, kể cả các cụ cao tuổi và những
ngửời vốn là Pộ Mo (= bố Mo) (7), có thể trả lời những câu hỏi
trên một cách dứt khoát. Đây không phải là tình trạng mới. Dửới
thời Pháp thuộc, khi cuộc sống cổ truyền của ngửời Mửờng chửa
biến dạng nhiều, J.Cuisinier đã từng vấp phải một tình trạng
tửơng tự, mà về sau cô không quên nhắc lại: “Họ ngập ngừng về
cách giải đáp những câu hỏi ấy, hình nhử chửa bao giờ họ tự hỏi
nhử thế cả”(8). Khái niệm linh hồn, hay chửa kết tinh, hoặc
đang phân giải, trong quan niệm dân gian của ngửời Mửờng.
Theo quan niệm phổ biến của họ, thì ngửời sống có nhiều
hồn, mà tiếng Mửờng gọi là VạI (vía). Có lẽ những vía ấy đửợc
phân bố khắp cơ thể của con ngửời, vì tất cả những ngửời cung
cấp tài liệu cho chúng tui đều dẫn câu nói đầu miệng sau đây:
“PộN MƯƠL’ WạI PÊN ĐĂM, ĐĂM MƯƠL’ WạI PÊN CHIÊU”
12
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phi VÙN HOAÁ VAÂ TệÅC NGÛÚÂI(Bốn mửơi vía bên phải, năm mửơi vía bên trái). Nhử vậy, ngửời
sống có chín mửơi hồn cả thảy, đàn ông và đàn bà đều thế. Tại
sao lại phân bố không đồng đều nhử vậy? Phải chăng vì quả tim
ở bên trái? Trong không gian huyền bí của ngửời Mửờng, phía
bên phải và phía bên trái giữ những chức năng khác nhau nhử
thế nào? Trửớc những thắc mắc này, các cụ, các bố Mo, mà chúng
tui từng có dịp thăm hỏi, chỉ biết lắc đầu cửời xòa. Tác giả cuốn
“Ngửời cõi sống” còn nhắc đến một quan niệm khác: con ngửời có
ba HồN (=hồn), nếu là nam thì thêm bảy BíA (=vía), nữ thì
thêm chín(9). Nhửng, qua thẩm tra điền dã, chúng tui thấy rằng
quan niệm này - dựa trên sự phân biệt giữa hồn chính và hồn
phụ, giữa nam và nữ - hay không phổ biến khắp nơi (chỉ có tại
một số vùng tiếp giáp địa bàn Kinh), hay không phải là quan
niệm dân gian (chỉ phổ biến trong một số nhà Lang, hay những
gia đình ít nhiều có Nho học).
Trong số chín mửơi vía của ngửời sống, xửa kia ngửời
Mửờng có phân biệt hồn chính và hồn phụ không? Một lần nữa,
chúng tui đành dừng lại trửớc tiếng cửời xòa bất lực. Dù sao, điều
có thể phỏng đoán là: có nhiều loại vía, ít nhất cũng có hai loại.
Những ngửời cung cấp tài liệu cho chúng tui thửờng dẫn một câu
nói đầu miệng khác: “WạI THắn Po MOONG, VạI KHANG Pó
Cạ” (= Vía rắn bỏ muông, vía sang bỏ cá). Câu nói xúc tích đến
mức tối nghĩa đòi hỏi chúng ta phải tìm hiểu một vài khái niệm,
kể cả về phửơng diện từ ngữ. VạI THắn (= vía rắn, vía cứng)
cũng là tên một nghi lễ tôn giáo của ngửời Mửờng, có liên quan
đến khái niệm “linh hồn”. Ngửời đến tuổi già cảm giác sức bắt
đầu suy, cũng nhử ngửời chuẩn bị đi xa, thửờng mời LA WạI
THắn (= làm vía rắn), để tăng cửờng sức lực cho mình bằng
cách làm cho vía cứng rắn. Bố Mo, trửớc khi đi chủ trì tang lễ,
cũng tự làm vía rắn, để vía của mình đủ sức mạnh áp đảo và
13
VÙN HOAÁ VAÂ TệÅC NGÛÚÂIhửớng dẫn hồn ngửời chết. Dửới mắt ngửời nghiên cứu dân tộc
học tôn giáo, tục làm vía rắn không thể không có những mối
quan hệ, dù xa xôi, với một quan niệm rất cổ về linh hồn, quan
niệm linh hồn bàng bạc, linh hồn chửa cá thể hóa, mà có ngửời
đã cửờng điệu lên thành “thuyết năng lửợng” về linh hồn(11).
WạI KHANG (= vía sang) thực ra là gì ? Vấn đề còn treo đấy.
Cho đến nay, chúng tui chửa gặp một bố Mo nào giải đửợc nghĩa
bóng của từ KHANG(12). Còn Pó là một động từ mà phạm vi ngữ
nghĩa khá rộng. Trong nhiều trửờng hợp, Pó có nghĩa là “giết”.
Về ý nghĩa tổng hợp của câu “Vía rắn bỏ muông, vía sang bỏ cá”,
hầu hết những ngửời cung cấp tài liệu cho chúng tui đều cho
rằng “vía rắn” là loại vía có đủ uy lực để thắng muông thú trên
rừng (Pó = giết). Còn “vía sang” thì đủ sức thắng loài cá ở dửới
nửớc. Riêng một cụ ở xóm Bãi Trạo, thuộc mửờng Rếch cũ (nay
thuộc xã Tú Sơn, huyện Kim Bôi), đã đửa ra một kiến giải khá
là thú vị. Theo cụ, “vía rắn” là loại vía nhẹ, nên đửợc ví với
muông thú ở trên cao (trong rừng, trên sửờn núi), còn “vía sang”
là loại vía nặng, khác nào con cá bao giờ cũng ở dửới thấp (dửới
nửớc). Tuy đơn độc, cách minh giải này biết đâu chẳng có thể mở
thêm một hửớng khảo sát. Vì “vía nặng” và “vía nhẹ” cũng là
những khái niệm của ngửời Kinh, một dân tộc ở sát nách ngửời
Mửờng, và có quan hệ bà con với ngửời Mửờng về nhiều mặt(13).
Xa hơn nữa, phải chăng quan niệm về trọng lửợng của linh hồn
đã tiềm tàng trong các khái niệm “hồn tốt” và “hồn xấu” của một
vài ngành Xá ở Tây Bắc(14)?
Điều chắc chắn là cặp hình tửợng muông - cá không chỉ tồn
tại trong câu nói đầu miệng dẫn trên, để định tính cho hai loại
vía, mà còn xuất hiện ít nhất cũng trong ba trửờng hợp khác.
Trửớc Cách mạng tháng Tám, trong các đám tang lớn, thửờng là
đám tang của NHA LANG (= nhà Lang, đẳng cấp quí tộc trong
14
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phi VÙN HOAÁ VAÂ TệÅC NGÛÚÂIxã hội Mửờng cổ truyền), có đêm phải mời ba bố Mo cùng hành
lễ: đó là MO DũN (chửa rõ nghĩa đen của từ “dũn”)(15). Trên
một nghi trửợng của bố Mo, chỉ dùng trong trửờng hợp này (xem
Hình I), có cắm hai lá cờ đuôi nheo, một vẽ hình con muông, cụ
thể là con hửơu, một vẽ hình con cá. Cũng trửớc cách mạng, các
nghi lễ nông nghiệp tiến hành trong mỗi xóm Mửờng đều tập
trung vào vụ mùa. Lễ mở đầu cho vụ mùa, trửớc ngày cày vỡ đất,
là lễ KHụng MUA (= khụng mùa, chửa nắm chắc nghĩa đen
của từ “khụng”), cử hành trong tháng ba âm lịch tại QUạn
(=quán), nơi thờ THENG WANG (= thành hoàng, thần bảo vệ
xóm). Nói chung, vật tế là lợn. Nhửng một số xóm - ví nhử xóm
Đúp (thuộc Mửờng Rếch
cũ), nơi chúng tui đã thu
đửợc chi tiết sau đây -
còn giữ một tập tục cổ
hơn: vật tế phải là con
muông, cụ thể là con nai
hay con hửơu. Vì vậy,
trửớc lễ khụng mùa, có
khi suốt một tháng trời,
LANG TAO (= Lang
Đạo, quí tộc thống trị ở
xóm) cầm đầu dân xóm
đi săn liên miên hết
ngày này đến ngày kia,
phải giết lợn làm lễ:
ngửời ta xem đấy là triệu
chứng mất mùa. Lễ kết
thúc mùa là lễ ĂN CƠM
NON (= ăn cơm non),
hay là ĂN CƠM MợI (=
15
Hình 1: Nghi trửợng của bố Mo trong mo Dũn
VÙN HOAÁ VAÂ TệÅC NGÛÚÂIăn cơm mới), tiến hành trong từng nhà, vào tháng mửời âm lịch,
trửớc ngày gặt rộ. Trong dịp này, vật tế bắt buộc là CƠM CHUL’
(= cơm chùn, tức cốm dẹp, chửa rõ nghĩa đen của từ “chul’”), và
cá, cụ thể là Cạ ộÊT TÔ (= cá ốt đồ nghĩa là cá đùm lại bằng lá
rồi đồ lên). Nai hay hửơu, và cá, còn là những đồ án thửờng thấy
trên một hiện vật thông dụng của nền mỹ thuật Mửờng cổ
truyền, bộ phận độc nhất có hoa văn trong trang phục của nữ
giới: cái K’ÔốC WắL’ (= trốc váy, đầu váy, mà ngửời Kinh ở
vùng Mửờng thửờng gọi là “cạp váy”)(16). Ngửợc dòng lịch sử,
chúng ta không quên rằng hửơu và cá cũng là những mô-típ
đửợc thể hiện trên một số hiện vật bằng đồng thau thời cổ. Sự
lặp đi lặp lại của cặp muông cá trên nhiều chiều của cuộc sống
Mửờng - kể cả chiều thời gian, nếu mở rộng diện trửờng từ dân
tộc Mửờng ngày nay ra những cộng đồng thể đã cử trú trên đất
nửớc ta từ thời sơ sử, từ hoa văn cạp váy đến mô-típ trống đồng
- chứng tỏ rằng những hình tửợng này đã có một thời lịch sử lâu
đời và chắn hẳn là phức tạp. Mặc dầu ngày nay không một ngửời
Mửờng nào còn có thể giải thích cho ngửời làm dân tộc học nội
dung của cặp muông - cá, rõ ràng đây là hai biểu tửợng mang ý
nghĩa tôn giáo hay thần thoại, đồng thời gắn chặt với nhau
thành một thế lửỡng phân(17).
Xung quanh khái niệm vía của ngửời Mửờng, tài liệu có
trong tay chỉ cho phép nói chắc rằng:
1. Theo quan niệm cổ truyền của ngửời Mửờng, ngửời sống
có nhiều vía;
2. Số lửợng vía của đàn ông và đàn bà không khác nhau;
3. Những vía ấy đửợc phân bố không đồng đều ở bên phải
và bên trái của cơ thể;
4. Vía đửợc chia thành hai loại, mà chúng tui chửa có điều
16
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phi VÙN HOAÁ VAÂ TệÅC NGÛÚÂIkiện để phân biệt rõ chức năng.
Nếu chúng tui chửa thể khoanh khái niệm “vía” của ngửời
Mửờng bằng một đửờng biên chính xác, thì trái lại, vũ trụ hoang
đửờng làm khung cho hoạt động của vía ngửời sống và hồn ngửời
chết là một hệ thống khá rõ nét. Thực ra, trong văn học truyền
miệng của ngửời Mửờng, kể cả văn học tôn giáo, không có tác
phẩm nào miêu tả vũ trụ ấy. Ngay cả áng mo lớn “Té ĐấT Té
ĐáC” (= Đẻ đất đẻ nửớc) mà chúng ta có thể xem phần đầu là
thần thoại Mửờng cận đại, đã cố định lại dửới hình thức lời
thơ(18) cũng chỉ đề cập sơ lửợc đến việc tạo thiên lập địa, mà
Do Drive thay đổi chính sách, nên một số link cũ yêu cầu duyệt download. các bạn chỉ cần làm theo hướng dẫn.
Password giải nén nếu cần: ket-noi.com | Bấm trực tiếp vào Link để tải:
You must be registered for see links
Last edited by a moderator:
