[Khác] Hành trình chữ Việt trên PC

blogpe_pup · 1/11/09

II. HÀNH TRÌNH CỦA CHỮ VIỆT TRÊN MÁY VI TÍNH

Như vừa nói, mục tiêu của phần này là mô tả quá trình hiển thị chữ Việt trên màn hình máy vi tính, từ “thuở ban đầu da diết ấy” cho đến thời (gian) hiện lớn Vista, Linux… Nhiều yếu tố kỹ thuật công nghệ có thể vừa quá lỗi thời, chỉ còn mang giá trị nghiên cứu và tham tiềmo. Tuy nhiên qua đó, chúng ta sẽ có một cái nhìn toàn cảnh về hành trình đầy gian nan nhưng bất kém kỳ thú này.

1. MS-DOS – Vạn sự khởi đầu nan

Máy vi tính bắt đầu xuất hiện ở Việt Nam vào những năm cuối của thập niên 1980’s. Phần lớn là dòng máy second-hand được trao tay dưới dạng viện trợ hay quà tặng cho các trường lớn học, viện nghiên cứu, trung tâm quy hoạch thống kê…
Nhu cầu hiển thị và gõ chữ Việt trên máy vi tính là yêu cầu bức thiết lúc bấy giờ. Mấy ai dễ quên được cái cảm xúc rạo rực ngồi chờ quá trình test BIOS của những chiếc máy XT, trước màn hình Monochrome đơn sắc. Khi dấu nhắc DOS thân quen hiện ra, những dòng lệnh thao tác lách cách và rồi… ENTER. Thế giới số buổi ban đầu đơn sơ như vậy đó.

Phần mềm đánh tiếng Việt đầu tiên tui làm quen là VietStar, sử dụng kiểu gõ Telex với những chức năng đơn giản nhất. Dần dần, có thêm nhiều phần mềm khác ra đời để đáp ứng cho nhu cầu của người dùng trên nhiều lãnh vực. Khi hệ điều hành MS-Windows 3.1 bắt đầu khuynh đảo thị trường PC, chấm dứt kỷ nguyên MS-DOS, thì những phần mềm xử lý tiếng Việt sau được xem là cùng thống lãnh vương quốc DOS:

* VNI-Word của hãng VNI-Soft ở Mỹ
* BKED của Ô. Quách Tuấn Ngọc ở ĐHBK Hà nội
* VRES của Công ty Seatic ở Sài gòn
. . .

(Giao diện chương trình soạn thảo VniWord)

Xét về nguyên lý hoạt động, có thể chia phần mềm xử lý tiếng Việt làm 2 nhóm chính: Xử lý độc lập và Thường trú.

a. Xử lý độc lập: Xây dựng môi trường soạn thảo riêng, với nhiều chức năng biên soạn rõ hơn phục vụ cho từng nhu cầu khác nhau của người sử dụng. Kích thước chương trình tương đối lớn.

b. Thường trú: Với kích thước gọn nhẹ, nhóm ứng dụng này chỉ thực hiện 2 công chuyện chính là nạp lại font màn hình và chặn ngắt bàn phím để gõ chữ Việt, rồi cho thường trú trong bộ nhớ. Do đó, loại này có ưu điểm là chiếm ít bộ nhớ, được dùng kết hợp cùng với nhiều ứng dụng khác nhau.

(BKED - chương trình soạn thảo dạng xử lý độc lập)

(Menu giao diện của chương trình thường trú VRES - VRD.EXE)

Thời ấy, người viết bài này vừa mới tập tễnh tự học lập trình nên cũng chịu khó tìm hiểu kỹ thuật xử lý chữ Việt. Kết quả là viết được một chương trình hợp ngữ (thông dịch bằng MASM) dạng thường trú để nạp font và gõ chữ Việt. Tuy tiềm năng xử lý bàn phím bất thể so với VRD.EXE lúc bấy giờ, nhưng có thể gõ được chữ Việt ngay tại dấu nhắc MS-DOS, Norton Commander hay Sidekick... Mã nguồn tham tiềmo tại đây:
* VnKeyboard.asm
Ngoài ra, tui còn viết một chương trình bằng Turbo Pascal để biên soạn font chữ cho 2 loại màn hình thông dụng lúc bấy giờ là EGA và VGA. Tải về để tham tiềmo tại đây:
* Mã nguồn: Font-Source
* Minh họa: Font-Demos

Xét về kiểu bỏ dấu Việt thì cũng có 2 nhóm: kiểu VNI và Telex
a. Kiểu VNI: Sử dụng các chữ số quy ước dấu. Do hãng VNI-Soft đề xướng
(1:sắc, 2:huyền, 3:hỏi, 4: ngã, 5:nặng, 6:mũ â-ê-ô, 7:móc ư-ơ, 8:ă, 9:đ-Đ)

b. Kiểu Telex: Dùng quy ước theo kiểu đánh tín hiệu MORSE của ngành bưu điện
(s: sắc, f: huyền, r: hỏi, x: ngã, j:nặng, aa: â - ee: ê - oo: ô, uw: ư - ow: ơ, aw - ă, dd: đ - DD: Đ)

Tất cả các phần mềm xử lý chữ Việt lúc này đều bị giới hạn rất khó chịu của bảng ngựa ASCII 8 bit. Theo kết cấu của bảng ngựa này, 127 ký tự chuẩn ban đầu là bất tiềm di dịch. Nếu muốn hiển thị toàn bộ chữ hoa và thường thì chữ Việt chiếm đến 134 ký tự, còn muốn “quên đi” chuyện hiển thị chữ in hoa thì chỉ cần 67 ký tự. Như vậy số lượng 128 ký tự trong phần mở rộng lớn trở nên không duyên vì muốn nói thiếu cũng được mà muốn nói thừa cũng chẳng sai!

Các phần mềm xử lý phải “hy sinh” một số trong 128 ký tự còn lại của phần mở rộng lớn để ngựa hóa các chữ có dấu trong tiếng Việt. Việc quyết định nên “trảm” ký tự nào, giữ lại ký tự nào hình thành các bảng ngựa tiếng Việt khác nhau. Đây là điểm bất cập lớn nhất trong quá trình xử lý tiếng Việt trên máy vi tính. Một số phần mềm sử dụng giải pháp tổ hợp 2 byte để ngựa hóa, số khác dùng 1 byte. Ngay cả trong các phần mềm dùng 1 byte cũng bất thống nhất với nhau về cách ngựa hóa. Do đó, “hồn ai nấy giữ” – văn bản do phần mềm nào soạn ra thì chỉ có nó mới hiệu chỉnh và xử lý tối ưu nhất.

Các phần mềm xử lý tiếng Việt đang chạy đua nhau để nâng cao hiệu năng sử dụng, thì cái đích đến bị dời bỏ. Dường như phiên bản Ms-DOS vừa dừng ở con số 6.22, trước sự lấn lướt của giao diện đồ họa và tiềm năng (nhiều) đa nhiệm trong hệ điều hành MS Windows.

2. Ms Windows – Loạn N-Sứ quân vẫn chưa dứt
Trước uy thế quá mạnh mẽ của tiện ích soạn thảo văn bản Word và bảng tính điện hi sinh Excel trong bộ phần mềm Ms Office, các phần mềm xử lý tiếng Việt từ bỏ ý định điên rồ là xây dựng lại môi trường soạn thảo độc lập. Họ đầu tư cho chuyện phát triển bộ gõ dấu và soạn font chữ Việt. Các “sứ quân” đình đám nhất trong triều lớn Windows:

* VNI-Soft với bộ font chữ VNI- ra đời khá sớm chiếm được vị thế thượng phong cho người Việt biển ngoại lẫn quốc nội.
* ĐH Bách khoa Hà nội với bộ font ABC, mặc dù được hỗ trợ của TCVN 5712, nhưng ABC vẫn chỉ được dùng nhiều ở các tỉnh thành phía Bắc.
* Vietware và BK-HCM cùng sẻ chia thị trường các tỉnh phía Nam.

Tuy nhiên, chuyện sử dụng loại font chữ nào bất nhất thiết phân bố theo vùng miền, mà cái chính có lẽ là do thói quen. Ban đầu ai vừa trót dùng loại font nào thì sau đó rất ngại chuyển sang loại khác. Về sau, có thêm rất nhiều bộ gõ tiếng Việt nhỏ gọn, kèm theo tiện ích hỗ trợ chuyển đổi giữa các loại font chữ. Đơn cử vài phần mềm thông dụng nhất:

* UniKey của tác giả Phạm Kim Long
* VietKey của tác giả Đặng Minh Tuấn
* VPS của Hội Chuyên Gia Việt Nam (Vietnamese Professional Society)
* WinVNKey của nhóm TriChlor Software
...
Ngoài ra, Microsoft còn tích hợp một tiện ích bỏ dấu tiếng Việt ngay trong Windows. Ít người để ý và sử dụng công cụ này vì cách bỏ dấu bất theo các kiểu truyền thống (VNI hay Telex). Kiểu bỏ dấu này quy ước như sau:
1:ă, 2:â, 3:ê, 4:ô, 5:huyền, 6:hỏi, 7:ngã, 8:sắc, 9:nặng, 0:đ, [:ư, ]:ơ
̃
Bất cập lớn nhất cũng vẫn là sự xung đột giữa các bảng ngựa (Loạn N-Sứ quân). Một thực trạng cười ra nước mắt là người sử dụng khi giao tiếp phải đóng gói theo bộ font của mình. Khổ nhất là các cô cậu sinh viên đang độ hầu bao xẹp lép, làm gì có trước sắm máy in. Đến các dịch vụ in ấn nhỡ họ bất có loại font mình dùng thì khổ. Về sau, các dịch vụ in ấn cũng chịu khó sưu tầm đủ tất cả các loại font thông dụng trên thị trường, dù phải trả giá là máy hoạt động có phần chậm hơn!

(Menu của bộ gõ UniKey vẫn hỗ trợ các bảng ngựa cũ)

Đoạn trường phát triển ứng dụng trên Ms-Windows cũng bất kém phần trắc trở. Giao diện của các chương trình viết cho người Việt sử dụng nên phải hiển thị được chữ Việt. Font chữ hệ thống được chứa trong tập tin sserife.fon. Một số nhà phát triển vừa can thiệp “thô” bằng cách chép đè tập tin này bởi tập tin vừa sửa đổi theo bảng ngựa của mình. Điều này gây nên xung đột khi có nhiều chương trình sử dụng các loại bảng ngựa khác nhau. Người viết bài này vừa tận mắt chứng kiến trường hợp một công ty mua phần mềm kế toán của một hãng tại Hà nội (sử dụng bảng ngựa ABC). Sau đó, lại mua thêm một phần mềm quản lý khác do một hãng ở Sài gòn (sử dụng bảng ngựa Vietware). Kết quả là 2 phần mềm này giành nhau một tập tin font hệ thống. Xài được chữ Việt cho phần mềm này thì phần mềm kia hiển thị “chữ miên” và ngược lại!

Thực ra, vấn đề này do lỗi từ phía 2 nhà phát triển phần mềm vừa can thiệp thô bạo lên cấu hình hệ thống của Windows. Vẫn có cách nạp font chữ Việt cho giao diện trên Windows mà bất cần đụng chạm đến tập tin font hệ thống. Giải pháp này được minh họa bằng một phần mềm viết bằng Delphi, sử dụng tập tin Vsserife.fon để nạp lên menu giao diện mà vẫn tôn trọng bản gốc sserife.fon của hệ thống. Xem phần mềm minh họa tại đây:
* Optics Mar.03

3. UNICODE – Theo dòng thác cách mạng toàn cầu
Có lẽ cuộc chiến giữa các bảng ngựa tiếng Việt sẽ bất phân thắng bại, vì mỗi loại đều có ưu / nhược điểm và một lượng người dùng tương đối. Người sử dụng tưởng chừng bế tắc trong thế phải chấp nhận sống chung với xung đột để đọc và viết chữ Quốc ngữ, thì dòng thác Unicode của thời (gian) đại số vừa giải phóng cho họ.

Sự ra đời của bảng ngựa Unicode bất chỉ giải quyết tranh chấp cho quá trình hiển thị chữ Việt, mà còn là vị cứu tinh cho nhiều giải pháp ngôn ngữ khác của cộng cùng quốc tế nói chung. Hiệp hội Unicode có trụ sở đặt tại Califonia (Hòa Kỳ), vừa cho ra phiên bản đầu tiên (1.0) vào năm 1991. Cho đến thời (gian) điểm này phiên bản mới nhất là