Link tải miễn phí Luận văn: Vấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh (Từ góc nhìn từ sự) : Luận văn ThS. Văn học: 60 22 32
Nhà xuất bản: ĐHKHXH & NV
Ngày: 2010
Chủ đề: Văn học
Lý luận văn học
Tác phẩm văn học
Tác phẩm điện ảnh
Miêu tả: 106 tr. + CD-ROM
Luận văn ThS. Lý luận văn học -- Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân Văn. Đại học Quốc gia Hà Nội, 2010
Khảo sát vấn đề chuyển thể tác phẩm văn học(TPVH) sang tác phẩm điện ảnh(TPĐA). Tìm hiểu đặc trưng của tự sự văn học và tự sự điện ảnh, đồng thời so sánh và chỉ ra những nét giống và khác nhau trong cách tự sự của hai loại hình nghệ thuật này. Phân tích những yếu tố tự sự của TPVH có thể đi vào môi trường điện ảnh; những yếu tố sẽ bị lược bỏ hay phải biến đổi cho phù hợp với ngôn ngữ biểu đạt của điện ảnh trong quá trình chuyển thể. Nghiên cứu bản chất của quá trình chuyển thể TPVH sang TPĐA nói riêng và mối quan hệ giữa văn học – điện ảnh nói chung. Chỉ ra những đặc trưng riêng trong cách tự sự của văn học và điện ảnh nhằm góp phần lý giải hiện tượng: nghệ thuật điện ảnh đang ảnh hưởng đến cách viết, cách kể chuyện, cách cấu trúc tác phẩm…của nhiều nhà văn hiện đại
MỞ ĐẦU....................................................................................................... 3
1. Lý do chọn đề tài .................................................................................. 3
2. Lịch sử vấn đề....................................................................................... 8
2.1. Lịch sử nghiên cứu mối quan hệ giữa văn học và điện ảnh .......... 8
2.2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác
phẩm điện ảnh từ góc nhìn tự sự. ....................................................... 10
3. Giới hạn đề tài và phạm vi nghiên cứu.............................................. 12
4. Phương pháp nghiên cứu ................................................................... 14
5. Đóng góp mới của luận văn................................................................ 15
6. Cấu trúc luận văn ............................................................................... 15
GIỚI THUYẾT KHÁI NIỆM.................................................................... 16
CHƯƠNG 1: VẤN ĐỀ CỐT TRUYỆN .................................................... 19
1. Cốt truyện trong tác phẩm văn xuôi tự sự ........................................ 19
1.1. Khái niệm cốt truyện...................................................................... 19
1.2. Cốt truyện trong truyện ngắn và cốt truyện trong tiểu thuyết......... 22
1.3 Vai trò của cốt truyện ..................................................................... 23
2. Cốt truyện trong phim truyện điện ảnh ............................................ 24
2.1. Khái niệm cốt truyện trong phim ................................................... 24
2.2. Đặc điểm cốt truyện phim.............................................................. 26
3. Vấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh từ góc
nhìn cốt truyện........................................................................................ 31
3.1. Tiếp thu, bổ sung và cải biên về đường dây cốt truyện chính......... 33
3.2. Tiếp thu, bổ sung và cải biên về chi tiết nghệ thuật........................ 41
3.3. Mở đầu và kết thúc ........................................................................ 44
CHƯƠNG 2: VẤN ĐỀ NHÂN VẬT.......................................................... 47
2.1. Nhân vật trong tác phẩm văn học................................................... 47
2.2. Nhân vật trong phim truyện điện ảnh ............................................ 51Vấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh (từ góc nhìn tự sự)
Đỗ Thị Ngọc Điệp – K51 2
2.3. Vấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh từ
góc nhìn nhân vật ................................................................................... 54
2.3.1. Miêu tả nhân vật bằng ngôn ngữ điện ảnh.................................. 54
2.3.2. Tiếp thu, bổ sung, cải biên về hệ thống nhân vật......................... 58
2.3.3. Tiếp thu, bổ sung, cải biên về tính cách nhân vật........................ 63
CHƯƠNG 3: VẤN ĐỀ KẾT CẤU ......................................................... 70
3.1. Kết cấu trong tác phẩm văn học ................................................ 70
3.2. Kết cấu phim ................................................................................. 73
3.3. Vấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh
từ góc nhìn kết cấu............................................................................... 75
3.3.1. Bố cục ....................................................................................... 76
3.3.2. Tổ chức không gian – thời gian ............................................. 81
KẾT LUẬN................................................................................................. 90
TÀI LIỆU THAM KHẢO.......................................................................... 93
PHỤ LỤC 1 ................................................................................................. 97
PHỤ LỤC 2 ............................................................................................... 103
PHỤ LỤC 3 ............................................................................................... 104
PHỤ LỤC 4 ............................................................................................... 105
PHỤ LỤC 5 ............................................................................................... 106
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phiVấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh (từ góc nhìn tự sự)
Đỗ Thị Ngọc Điệp – K51 3
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
1.1. Chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh đã và đang là
hiện tượng hết sức phổ biến trong đời sống văn hoá nghệ thuật cả ở Việt Nam
và trên thế giới. Chưa ai có thể thống kê nổi con số lớn về những tác
phẩm văn học đã được chuyển thể thành phim. Chỉ biết rằng: Hầu hết tác
phẩm văn chương ưu tú của các dân tộc ở mọi thời đại khác nhau đều đã một
lần, thậm chí hơn một lần sống đời sống mới của mình trong ngôi nhà của
nàng Muydơ thứ 7. Từ những thiên anh hùng ca, những câu chuyện truyền
thuyết, thần thoại, truyện thơ… trong kho tàng văn học dân gian, ra đời từ khi
con người chưa có chữ viết: anh hùng ca Iliát và Ôđixê (Homerơ, thế kỷ 9 - 8
trước công nguyên), Thần thoại Hy Lạp, Nghìn lẻ một đêm… đến những tác
phẩm văn học cổ điển như: Đôn Kihôtê (Miguel de Cervantes Saavedra, 1605,
văn học Tây Ban Nha), Đồi gió hú (Emily Brontê, 1847, văn học Anh), Bà
Bôvary (Gustave Flaubert, 1856, văn học Pháp) Những người khốn khổ
(Victor Hugo, 1862, văn học Pháp), Chiến tranh và Hoà Bình (Lev
Nikolayevich Tolstoy, 1865, văn học Nga), Kiêu hãnh và Định kiến (Jane
Austen, 1813, văn học Anh), Cuốn theo chiều gió (Margaret Mitchell, 1936,
văn học Mỹ), Tam Quốc diễn nghĩa (La Quán Trung, thế kỷ XIV, văn học
Trung Quốc), Tây du ký (Ngô Thừa Ân, xuất bản những năm 1590, văn học
Trung Quốc), Hồng lâu mộng (Tào Tuyết Cần, thế kỷ XVIII, văn học Trung
Quốc )… và những tác phẩm mới của văn học hiện đại: Bệnh nhân người Anh
(Michael Ondaatje, 1992, văn học Ý), bộ truyện Hary Potter (J. K. Rowling,
gồm 7 phần xuất bản từ 1997 đến 2007, văn học Anh), Mật mã Da vinci (Dan
Brown, 2003, văn học Mỹ), bộ 3 tiểu thuyết Chạng Vạng – Trăng non - Nhật
thực (Stephenie Meyer, 2005, văn học Anh)… Trong danh sách giải thưởng
của Oscar - giải thưởng điện ảnh danh giá nhất hành tinh, ngay từ những kỳVấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh (từ góc nhìn tự sự)
Đỗ Thị Ngọc Điệp – K51 4
trao giải đầu tiên (năm 1928 – 1929), bên cạnh giải Oscar cho Kịch bản gốc
hay nhất (Best Writing - Original Screenplay) luôn có hạng mục giải Oscar
cho Kịch bản chuyển thể hay nhất (Best Writing - Adapted Screenplay). Giải
Oscar cho Kịch bản chuyển thể hay nhất là một trong các giải Oscar được trao
hàng năm cho người viết kịch bản, chuyển thể từ một nguồn khác, chủ yếu là
từ tác phẩm văn học thuộc các thể loại: tiểu thuyết, truyện ngắn, kịch1. Trong
số 83 bộ phim đoạt giải Oscar cho Phim hay nhất (Best Picture) tại 83 kỳ trao
giải Oscar (từ năm 1927/1928 đến năm 2010) có tới 46 bộ phim được chuyển
thể từ các tiểu thuyết, truyện ngắn2. Những năm gần đây, rất nhiều bộ phim
“đình đám” - được công chúng đón nhận nhiệt tình, thiết lập nên những kỷ lục
về doanh thu phòng vé đồng thời được giới phê bình phim quốc tế đánh giá
cao - là phim được chuyển thể từ các tác phẩm văn học: Lụa, Không chốn
nương thân, Áo khoác lông chồn, Đảo kinh hoàng, Nhật ký tiểu thư Jones,
Chúa tể những chiếc nhẫn, series phim Harry Potter, Tối hậu thư của Bourne,
Nhật ký vú em, Chạng vạng, Nhật thực… Tại giải Oscar 2009, trong số 5 đề
cử cho Phim hay nhất có tới 3 bộ phim là phim chuyển thể từ các tác phẩm
văn học: The curious case of Benjamin Button chuyển thể từ một truyện ngắn
của nhà văn Mỹ Frank Scott Fritzgerald, The reader chuyển thể từ tác phẩm
best-seller của nhà văn Đức Bernhard Schlink và Revolutionary road chuyển
thể từ tiểu thuyết cùng tên của nhà văn Mỹ Richard Yates. Thành công lớn
của phim No Country for Old men (chuyển thể từ tác phẩm cùng tên của nhà
văn Cormac McCarthy) tại Oscar 2008 và The Reader (chuyển thể từ tiểu
thuyết The Reader của Bernhard Schlink) tại Oscar 2009 khiến giới phê bình
phim ngày càng ấn tượng với phim chuyển thể từ tác phẩm văn học. Có khá
nhiều cuộc bình chọn liên quan đến phim chuyển thể, thu hút sự quan tâm của
1 Trong 81 bộ phim được trao giải Oscar cho Kịch bản chuyển thể hay nhất từ năm 1928 đến nay, có 50 bộ
phim được chuyển thể từ tiểu thuyết, 6 bộ phim được chuyển thể từ truyện ngắn, 17 phim được chuyển thể từ
kịch (thống kê theo tư liệu trên Wikipedia.org – Đ.T.N.Đ).
2 Đ.T.N.Đ thống kê (xem Phụ lục 1).
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phiVấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh (từ góc nhìn tự sự)
Đỗ Thị Ngọc Điệp – K51 5
đông đảo khán giả, các nhà nghiên cứu – phê bình điện ảnh và báo giới: tờ
Celeb bình chọn “10 bộ phim xuất sắc nhất chuyển thể từ tác phẩm văn học”;
trang Premiere đưa ra tổng hợp “Top 10 bộ phim hay hơn sách”; Tạp chí Mỹ
Forbes công bố danh sách “những bộ phim có doanh thu cao nhất mọi thời đại
(tại thị trường Mỹ) được chuyển thể từ các cuốn sách bán chạy nhất”…
Những sự kiện, những con số thống kê đó đã phần nào nói lên vị trí quan
trọng của các phim chuyển thể từ tác phẩm văn học trong thành tựu chung của
nghệ thuật điện ảnh. Các tác phẩm văn học, đặc biệt là những cuốn sách bestseller luôn là nguồn tư liệu hấp dẫn cho các đạo diễn điện ảnh, các nhà biên kịch.
Ở Việt Nam, môn nghệ thuật thứ 7 được du nhập vào Việt Nam từ cuối
thập niên 1890. Tuy nhiên, dấu mốc thực sự cho sự ra đời của nền điện ảnh
Việt Nam là năm 1923, khi xuất hiện bộ phim truyện đầu tiên: Kim Vân Kiều
- do Công ty Chiếu bóng Đông Dương thực hiện, dựa trên tác phẩm bất hủ
Truyện Kiều của đại thi hào Nguyễn Du. Trong những thành tựu nổi bật của
điện ảnh Việt Nam qua suốt chặng đường dài gần một thế kỷ: từ giai đoạn
khởi đầu đến điện ảnh cách mạng, điện ảnh miền Nam thời kỳ chia cắt 2 miền
Nam - Bắc, điện ảnh thời kỳ mở cửa, điện ảnh hải ngoại và điện ảnh Việt
Nam đương đại; không thể không kể đến đóng góp rất đáng tự hào của những
bộ phim được chuyển thể từ tác phẩm văn học: Lục Vân Tiên (1957, dựa theo
truyện Nôm Lục Vân Tiên của Nguyễn Đình Chiểu), Vợ chồng A Phủ (1961,
chuyển thể từ truyện ngắn Vợ chồng A Phủ của nhà văn Tô Hoài), Chim vành
khuyên (1962, dựa trên truyện ngắn Câu chuyện một bài ca của Nguyễn Văn
Thông), Chị Tư Hậu (1963, chuyển thể từ tác phẩm Một chuyện chép ở bệnh
viện của nhà văn Bùi Đức Ái), Nổi gió (1966, dựa trên vở kịch cùng tên của
Đào Hồng Cẩm), Loan mắt nhung (1970, dựa theo truyện Loan mắt nhung
của Nguyễn Thuỵ Long), Trống mái và Gánh hàng hoa (1971, dựa theo tiểu
thuyết của nhóm Tự lực văn đoàn), Điệu ru nước mắt và Vết thù trên lưngVấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh (từ góc nhìn tự sự)
Đỗ Thị Ngọc Điệp – K51 6
ngựa hoang (1971, chuyển thể từ tác phẩm cùng tên của nhà văn Duyên Anh),
Chân trời tím (1970, chuyển thể từ tiểu thuyết Chân trời tím của Văn Quang),
Chị Dậu (1980, chuyển thể từ tiểu thuyết Tắt đèn của Ngô Tất Tố), Làng Vũ
Đại ngày ấy (1983, chuyển thể từ các tác phẩm: Sống mòn, Lão Hạc, Chí
Phèo của nhà văn Nam Cao), Ván bài lật ngửa (gồm 8 tập được thực hiện từ
năm 1982 đến 1987: Đứa con nuôi vị giám mục, Quân cờ di động, Phát súng
trên cao nguyên, Cơn hồng thủy và bản tango số 3, Trời xanh qua kẽ lá, Lời
cảnh cáo cuối cùng, Cao áp và nước lũ, Vòng hoa trước mộ; được chuyển thể
từ tiểu thuyết tình báo cùng tên của nhà văn Nguyễn Trương Thiên Lý),
Người đi tìm dĩ vãng (chuyển thể từ tiểu thuyết Ăn mày dĩ vãng của nhà văn
Chu Lai), Đêm hội Long Trì (1989, được chuyển thể từ tác phẩm của nhà văn
Nguyễn Huy Tưởng), Tướng về hưu (1988) và Những người thợ xẻ (1998) -
chuyển thể từ truyện ngắn cùng tên của Nguyễn Huy Thiệp, Đời cát (1999,
chuyển thể từ truyện ngắn Ba người trên sân ga của Hữu Phương), Thời xa
vắng (2004, chuyển thể từ tiểu thuyết Thời xa vắng của nhà văn Lê Lựu), Mê
Thảo - Thời vang bóng (2003, chuyển thể từ tác phẩm Chùa đàn của Nguyễn
Tuân), Mùa len trâu (2004, dựa theo 2 truyện ngắn: Một cuộc biển dâu và
Mùa len trâu của nhà văn Sơn Nam), Trăng nơi đáy giếng (2008, chuyển thể
từ truyện ngắn cùng tên của nữ nhà văn Trần Thuỳ Mai), Chuyện của Pao
(2007, chuyển thể từ truyện ngắn Tiếng đàn môi bên bờ rào đá của nhà văn
Đỗ Bích Thuý), Cánh đồng bất tận (2010, chuyển thể từ truyện ngắn cùng tên
của nhà văn Nguyễn Ngọc Tư)…
Không chỉ điện ảnh lấy cảm hứng, chất liệu từ mạch nguồn phong phú
của kho tàng văn học, tiếp thu kinh nghiệm nghệ thuật và các thủ pháp biểu
hiện của văn học mà ngược lại “điện ảnh cũng làm thay đổi tiểu thuyết”.
Cùng với việc chuyển thể tác phẩm văn học thành phim và sự tham gia trực
tiếp của các nhà văn vào quá trình ấy, nghệ thuật điện ảnh cũng đang ảnh
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phiVấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh (từ góc nhìn tự sự)
Đỗ Thị Ngọc Điệp – K51 7
hưởng không nhỏ tới cách viết, cách kể chuyện và cấu trúc tác phẩm … của
nhiều nhà văn hiện đại. Người ta thấy rõ: “các thủ pháp điện ảnh đã xâm nhập
vào địa hạt văn học và ngày càng chiếm một lãnh thổ rộng lớn”. Pied Buadeff
đã phải thốt lên: “điện ảnh đã bắt tiểu thuyết theo kĩ thuật của nó. Rất nhiều
thủ pháp sáng tác trở thành chung cho cả hai loại”.
Điện ảnh vừa “chịu ơn” các tác phẩm văn học, vừa có công chắp cánh
cho tác phẩm văn học thăng hoa trong thứ ngôn ngữ đa chiều đầy hấp lực của
mình. Nghiên cứu vấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện
ảnh qua một số phương diện cơ bản của nghệ thuật tự sự là một hướng đi thú
vị để tìm hiểu quá trình thâm nhập lẫn nhau giữa văn học và điện ảnh.
1.2. Tự sự học là một bộ môn nghiên cứu liên ngành giàu tiềm năng. Lý
luận tự sự không chỉ đóng khung trong tự sự văn học mà được vận dụng để
nghiên cứu nhiều hình thức tự sự khác như: tôn giáo, lịch sử, triết học, điện
ảnh... Đúng như Roland Barthes đã nói: “Đã có bản thân lịch sử loài người thì
đã có tự sự”. Trong các hình thức tự sự, tự sự văn học có truyền thống lâu đời
nhất, phức tạp nhất và trở thành đối tượng nghiên cứu chính của tự sự học. Là
một nghệ thuật non trẻ, điện ảnh cũng không ngừng bắt rễ vào “kho văn học
vô tận” để tạo nên truyền thống nghệ thuật của riêng mình. Điện ảnh không
chỉ học hỏi hình thức tự sự của văn học về cốt truyện, nhân vật, tính cách...
mà còn tiếp thu rộng rãi các cách và thủ pháp biểu hiện của văn học
như: ẩn dụ, hoán dụ, tượng trưng, mượn cảnh tả tình…Không phải ngẫu nhiên
mà hội hoạ và văn học được coi là hai cái nôi của điện ảnh: “nghệ thuật màn
ảnh mới mẻ dường như đã thống nhất được trong nó tính không gian tạo hình
của hội họa và lối phát triển hành động theo thời gian mà chỉ văn học mới có”
[35, tr.274]. Tự sự điện ảnh và tự sự văn học có nhiều nét gần gũi song cũng
có không ít những khác biệt bởi điện ảnh và văn học có chất liệu nghệ thuật
và cách tác động khác nhau. Bởi vậy, hiện tượng chuyển thể tác phẩmVấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh (từ góc nhìn tự sự)
Đỗ Thị Ngọc Điệp – K51 8
văn học thành phim ngày càng trở nên phổ biến nhưng phim chuyển thể
không bao giờ là “bản sao” của tác phẩm văn học gốc. Tác phẩm văn học khi
đi vào môi trường điện ảnh không thể sống trọn vẹn đời sống của nó mà luôn
có những biến đổi nhất định để phù hợp với ngôn ngữ điện ảnh, phù hợp với
cách tự sự của điện ảnh. Vận dụng lý thuyết tự sự để nghiên cứu vấn
đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh sẽ giúp chúng ta hiểu
rõ những nét tương đồng cũng như những đặc trưng riêng của nghệ thuật tự
sự văn học và nghệ thuật tự sự điện ảnh.
1.3. Bản thân người viết đã từng có thời gian tìm hiểu về những đặc
trưng của ngôn ngữ điện ảnh và ngôn ngữ văn học, về một “lối viết điện ảnh
trong văn học” như một hướng tìm tòi, đổi mới nghệ thuật tiểu thuyết thế kỷ
XX qua khoá luận tốt nghiệp Chất điện ảnh trong văn học qua một số tiểu
thuyết của M.Duras. Với luận văn thạc sĩ, người viết mong muốn được tiếp
tục nghiên cứu mối quan hệ phức tạp, đa chiều giữa văn học và điện ảnh,
nghiên cứu về nghệ thuật tự sự văn học và nghệ thuật tự sự điện ảnh qua vấn
đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh.
2. Lịch sử vấn đề
2.1. Lịch sử nghiên cứu mối quan hệ giữa văn học và điện ảnh
Mối quan hệ mật thiết, đa chiều giữa văn học và điện ảnh là một thực
tiễn sống động, không thể phủ nhận: Văn học là nguồn chất liệu trực tiếp,
phong phú và vô cùng quan trọng của điện ảnh. Không chỉ lấy chất liệu từ văn
học về: cốt truyện, bối cảnh, nhân vật, tính cách, lời thoại…; điện ảnh còn tiếp
thu rộng rãi kinh nghiệm tự sự, các thủ pháp biểu hiện của văn học. Ngược lại,
phim chuyển thể không phải là sự sao chép tác phẩm văn học mà “chính nó
cũng tác động đến văn học bằng cách kiến giải tác phẩm, cũng như bằng sự
tác động vào cách thuật chuyện của văn học” [35, tr.144]. Nhiều thủ
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phiVấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh (từ góc nhìn tự sự)
Đỗ Thị Ngọc Điệp – K51 9
pháp biểu hiện của điện ảnh không chỉ có trong kịch bản điện ảnh như một
đặc trưng thể loại mà còn thâm nhập vào các thể loại văn học khác đặc biệt là
tiểu thuyết và truyện ngắn… Khi phân tích mối quan hệ giữa văn học và điện
ảnh, tất cả các nhà lí luận đều khẳng định: bên cạnh quá trình điện ảnh hấp thụ
và cải tiến những kinh nghiệm nghệ thuật của văn học, một hiện tượng không
kém phần quan trọng là tác dụng ngược lại rất to lớn của điện ảnh đối với văn
học. Tuy vậy, việc nghiên cứu về mối quan hệ giữa văn học và điện ảnh nói
chung vẫn chưa được quan tâm, chú ý đúng mức. Ở Việt Nam, chưa có một
công trình nghiên cứu thật sự công phu về vấn đề này. Cuốn sách duy nhất mà
chúng tui tìm được có nhan đề Văn học với điện ảnh (Nxb Văn học, 1961) lại
là tập hợp những bài viết, bài giảng của nhiều nhà nghiên cứu Liên Xô: I.Vaisphen, M.Rôm, I.Khây-phít-xơ, E.Gabơrilôvitru, về một số vấn đề liên quan
giữa văn học và điện ảnh như: đặc trưng của văn học và điện ảnh, phương
pháp biểu hiện truyện phim, đặc điểm thành phần văn xuôi trong truyện
phim… Nó chưa phải là một công trình nghiên cứu chuyên sâu và có hệ thống
về mối quan hệ giữa văn học và điện ảnh. Bên cạnh đó, vấn đề này cũng đã
được một số nhà lí luận, nghiên cứu điện ảnh quan tâm và giới thiệu trong các
bài báo:
- Về cái gọi là tính văn học trong điện ảnh (Tạp chí Nghiên cứu Nghệ
thuật, số 06 – 1984, Lê Châu).
- Từ văn học đến điện ảnh (Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật, số 06 – 1999,
Phạm Vũ Dũng).
- Từ văn học đến điện ảnh (Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật, số 02 – 2001,
Hương Nguyên).
- Mối quan hệ giữa văn học và điện ảnh (Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật,
số 10- 2002, Minh Trí).Vấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh (từ góc nhìn tự sự)
Đỗ Thị Ngọc Điệp – K51 10
- Trung Quốc: sự tương tác giữa văn học và điện ảnh (Thế Hà tổng hợp
từ China.com.cn, nguồn:
Tuy nhiên, các bài viết trên mới chỉ mang tính chất giới thiệu khái quát
về mối quan hệ giữa văn học và điện ảnh, trong đó chủ yếu nhấn mạnh vai trò
của văn học đối với điện ảnh qua việc chuyển thể tác phẩm văn học lên màn
ảnh chứ chưa đi vào những phân tích cụ thể.
Tại Khoa Văn học, trường ĐHKHXH&NV những năm gần đây cũng
có một số Khoá luận tốt nghiệp nghiên cứu về mối quan hệ giữa văn học và
điện ảnh: Chất điện ảnh trong văn học qua một số tiểu thuyết của M.Duras -
Đỗ Thị Ngọc Điệp, năm 2006; Mật mã Da Vinci - Từ tiểu thuyết đến điện ảnh
(so sánh tác phẩm văn học và tác phẩm điện ảnh) – Hà Thị Phượng, năm
2007; Kết cấu, người kể chuyện và không gian trong phim Rashomon của đạo
diễn Kurasawa dưới góc nhìn trần thuật học – Đoàn Thị Bích Thuỷ, năm
2008… Có thể nói, Khoa Văn học - trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân
văn - Đại học Quốc gia Hà Nội là cơ sở đầu tiên sớm chú ý đến nghiên cứu
mối quan hệ mật thiết, ảnh hưởng lẫn nhau giữa văn học và điện ảnh.
2.2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác
phẩm điện ảnh từ góc nhìn tự sự
Hiện tượng chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh diễn
ra vô cùng sôi động trong thực tiễn đời sống văn hoá nghệ thuật. Tuy nhiên, ở
Việt Nam chưa có một công trình khoa học nào nghiên cứu về vấn đề này một
cách có hệ thống. Có thể nói, vấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác
phẩm điện ảnh vẫn còn là vấn đề khá mới mẻ của lý luận phê bình văn học
cũng như điện ảnh Việt Nam. Nó chỉ được nhắc đến rải rác trong phần trả lời
phỏng vấn báo chí của các nhà biên kịch, đạo diễn - những người đã trực tiếp
tham gia vào quá trình chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh:
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phiVấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh (từ góc nhìn tự sự)
Đỗ Thị Ngọc Điệp – K51 11
Phạm Thuỳ Nhân – không thích lối chuyển thể “coppy”!
(www.http://edu.net.vn ngày 18/12/2007), Vì cùng tần số rung động (Thuỷ Lê,
Tạp chí Đẹp)... Bài báo Tiểu thuyết và kịch bản điện ảnh chuyển thể từ tiểu
thuyết của tác giả Thane Rosenbaum (do Hà Linh dịch và đặt lại đầu đề) là
một trong số rất ít bài viết được đăng tải tại Việt Nam có bàn trực tiếp đến vấn
đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh với nhiều kiến giải
sâu sắc: “Tạo cho tác phẩm văn học một cuộc sống thứ hai nhiều khi là tạo ra
một sinh thể nghệ thuật mới trên cơ sở sự biến đổi chứ không phải là một hình
thức bản sao của tác phẩm. Những biến đổi trong quá trình chuyển thể tác
phẩm thường được đối chiếu với nguyên bản. Điều này giải thích cho những
nỗ lực bảo toàn nguyên bản của tác phẩm văn học”, “Thay đổi lại kết thúc,
dồn nén thời gian hay sáng tạo thêm về nhân vật..., tác phẩm điện ảnh là sự
thay đổi hoàn toàn cơ cấu truyện kể của tác phẩm văn học”... Điều thú vị là
tuy chưa được các nhà lý luận phê bình quan tâm nghiên cứu nhưng vấn đề
chuyển thể tác phẩm văn học lên màn ảnh lại là chủ đề được khá nhiều độc
giả - khán giả quan tâm và bàn luận sôi nổi trên các diễn đàn về điện ảnh: chủ
đề “Sách và phim chuyển thể” trên website
số bài viết của Nguyễn Kinh Luân về Kịch bản điện ảnh cải biên từ văn học
đăng trên website
những nghiên cứu mang tính khoa học, hệ thống về vấn đề chuyển thể tác
phẩm văn học thành phim truyện điện ảnh.
Cùng với thành công của một số phim chuyển thể trong thời gian gần
đây, nhà nghiên cứu Nguyễn Nam có công trình nghiên cứu Từ Chùa Đàn đến
Mê Thảo: Liên văn bản trong văn chương và điện ảnh, tác giả Phạm Ngọc
Hiến có bài viết Về quá trình chuyển thể tiểu thuyết thành phim (qua tác
phẩm Triệu phú ổ chuột). Các công trình trên có những phân tích và so sánh
rất thú vị về tác phẩm văn học gốc và phim truyện chuyển thể: tiểu thuyếtVấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh (từ góc nhìn tự sự)
Đỗ Thị Ngọc Điệp – K51 12
Chùa Đàn và bộ phim Mê Thảo thời vang bóng, tiểu thuyết Triệu phú ổ chuột
và bộ phim Triệu phú ổ chuột. Tác giả bài viết đã bước đầu khai thác mối
tương quan giữa phim chuyển thể với tác phẩm văn học gốc trên một số
phương diện của nghệ thuật tự sự qua một trường hợp cụ thể. Mới đây, công
trình Nhập môn phân tích phim theo trần thuật học của tác giả Manfred Jahn
đã được dịch sang tiếng Việt làm tài liệu lưu hành nội bộ tại khoa Văn học –
Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn. Công trình này đã cung cấp một số
gợi ý cho chúng tui trong quá trình ứng dụng lý thuyết tự sự vào nghiên cứu
nghệ thuật điện ảnh.
Lý thuyết tự sự học đã được giới thiệu rộng rãi ở Việt Nam vào đầu thế
kỷ XXI và được nhiều nhà nghiên cứu đón nhận, ứng dụng vào nghiên cứu
các hiện tượng văn học, văn hoá. “Lý thuyết tự sự ngày nay đã cung cấp một
bộ công cụ cơ bản nhất, sắc bén nhất giúp cho người ta có thể đi sâu vào các
lĩnh vực nghiên cứu điện ảnh, giao tiếp, phương tiện truyền thông, nghiên cứu
văn hoá” [23, tr.11]. Tự sự học không chỉ được ứng rộng rãi trong nghiên cứu
nhiều bộ môn văn hoá nghệ thuật mà còn mở ra khả năng nghiên cứu so sánh
liên ngành, nghiên cứu so sánh quốc tế... về phương diện tự sự, trở thành một
bộ phận của thi pháp học so sánh. Đây là cơ sở lý luận quan trọng giúp chúng
tui tìm hiểu những tương đồng và khác biệt giữa nghệ thuật tự sự văn học và
tự sự điện ảnh - chìa khoá quan trọng để hiểu bản chất qúa trình chuyển thể
tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh.
3. Giới hạn đề tài và phạm vi nghiên cứu
Chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh là vấn đề rất rộng
và phức tạp. Luận văn của chúng tui chỉ nghiên cứu vấn đề chuyển thể tác
phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh từ góc nhìn tự sự, vận dụng lý thuyết tự
sự để tìm hiểu và lý giải quá trình chuyển thể tác phẩm văn học thành phim.
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phiVấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh (từ góc nhìn tự sự)
Đỗ Thị Ngọc Điệp – K51 13
Lý thuyết tự sự học hiện đại chú ý đến cấu trúc tự sự, kết cấu của tầng
bậc trần thuật, mô hình trần thuật, ngôn ngữ tự sự, loại hình cốt truyện... Đó là
những vấn đề trọng tâm của tự sự học giúp người nghiên cứu khám phá được
các tầng bậc ý nghĩa của tác phẩm. Dựa vào lý thuyết tự sự học, luận văn của
chúng tui tìm hiểu vấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện
ảnh trên các khía cạnh nổi bật: cốt truyện, nhân vật và kết cấu. Cốt truyện,
nhân vật và kết cấu đều là những vấn đề cơ bản và quan trọng của lý thuyết tự
sự. Đó cũng là những yếu tố cốt lõi nhất của cả nghệ thuật tự sự văn học và
nghệ thuật tự sự điện ảnh.
Để có thể đáp ứng được yêu cầu của luận văn về nghiên cứu vấn đề
chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh từ góc nhìn tự sự, chúng
tui lựa chọn phân tích và khảo sát 4 trường hợp:
- Chuyển thể tiểu thuyết Chùa Đàn của nhà văn Nguyễn Tuân thành bộ
phim Mê Thảo thời vang bóng (Chuyển thể kịch bản: Phạm Thuỳ Nhân, Đạo
diễn: Việt Linh).
- Chuyển thể từ tiểu thuyết Thời xa vắng của nhà văn Lê Lựu thành
phim Thời xa vắng (Chuyển thể kịch bản: Lê Lựu, Đạo diễn: Hồ Quang Minh)
- Chuyển thể từ hai truyện ngắn Một cuộc bể dâu và Mùa len trâu của
nhà văn Sơn Nam thành phim Mùa len trâu (Chuyển thể kịch bản: Nguyễn Võ
Nghiêm Minh, Đạo diễn: Nguyễn Võ Nghiêm Minh).
- Chuyển thể từ truyện ngắn Tiếng đàn môi bên bờ rào đá của nhà văn
Đỗ Bích Thuý thành bộ phim Chuyện của Pao (Chuyển thể kịch bản: Ngô
Quang Hải, Đạo diễn: Ngô Quang Hải).
Mỗi trường hợp mà chúng tui lựa chọn làm đối tượng nghiên cứu của
luận văn đều có những đặc trưng riêng tiêu biểu cho các con đường khác nhau
của quá trình chuyển thể tác phẩm văn học lên màn ảnh: chuyển thể từ tiểu
thuyết sang phim truyện điện ảnh (phim Mê Thảo thời vang bóng và phimVấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh (từ góc nhìn tự sự)
Đỗ Thị Ngọc Điệp – K51 14
Thời xa vắng) và chuyển thể từ truyện ngắn sang phim (phim Chuyện của Pao
và Mùa len trâu), chuyển thể từ một tác phẩm văn học thành tác phẩm điện
ảnh (phim Mê Thảo thời vang bóng, Thời xa vắng, Chuyện của Pao) và
chuyển thể từ nhiều tác phẩm văn học thành một tác phẩm điện ảnh (phim
Mùa len trâu), tác giả văn học tự viết kịch bản chuyển thể cho tác phẩm của
mình (phim Thời xa vắng) và người khác viết kịch bản chuyển thể (phim Mê
Thảo thời vang bóng, Chuyện của Pao, Mùa len trâu), chuyển thể trung thành
với nguyên tác và chuyển thể có nhiều thay đổi so với nguyên tác... Bên cạnh
đó, các bộ phim: Mê Thảo thời vang bóng, Thời xa vắng, Chuyện của Pao,
Mùa len trâu đều là những bộ phim của điện ảnh Việt Nam được đánh giá rất
cao về chất lượng nghệ thuật và đạt nhiều giải thưởng danh giá tại các Liên
hoan phim uy tín3. Không chỉ được khán giả và giới phê bình đánh giá là đã
chuyển thể từ tác phẩm văn học rất thành công, đạt chất lượng cao cả về nội
dung lẫn nghệ thuật mà bản thân các nhà văn – tác giả các tác phẩm văn học
gốc cũng rất hài lòng về “hình hài mới” của đứa con tinh thần của mình trong
ngôi nhà điện ảnh. Bởi vậy, qua phân tích và khảo sát các trường hợp trên,
chúng ta có thể có cái nhìn tương đối toàn diện về vấn đề chuyển thể tác phẩm
văn học lên màn ảnh (ở một số phương diện cơ bản nhất của nghệ thuật tự sự).
Trong quá trình phân tích, chúng tui sẽ liên hệ, so sánh, đối chiếu với các phim
chuyển thể khác của Việt Nam và thế giới để làm rõ các luận điểm của mình.
4. Phương pháp nghiên cứu
Các phương pháp nghiên cứu chính được sử dụng trong luận văn:
- Phương pháp phân tích tổng hợp.
- Phương pháp so sánh, đối chiếu
- Phương pháp thống kê
- Phương pháp liên ngành
Để hiểu rõ khái niệm kết cấu, cần phân biệt khái niệm này với
một số khái niệm gần gũi, tương liên như “bố cục”, “cấu trúc”- những
khái niệm đôi khi đã được dùng để thay thế cho khái niệm kết cấu và
ngược lại:
Bố cục, là sự sắp xếp, phân bố các chương đoạn, các bộ phận của
tác phẩm theo một trình tự nhất định. Ta có thể dễ dạng nhận ra bố cục
căn cứ vào sự phân chia chương, đoạn, phần… Sự phân chia đó thường
được thể hiện bằng những dấu hiệu có thể nhận biết được bằng trực
quan như: số, dấu hoa thị, những dòng để trống… trên văn bản tác
phẩm. “Thuật ngữ kết cấu thể hiện một nội dung rộng rãi, phức tạp hơn.
Tổ chức tác phẩm không chỉ giới hạn ở sự tiếp nối bề mặt, ở những
tương quan bên ngoài giữa các bộ phận, chương đoạn mà còn bao hàm
sự liên kết bên trong, nghệ thuật kiến trúc nội dung cụ thể của tác
phẩm” [38, tr.132]. Như vậy, bố cục cũng là một phương diện của kết
cấu. Nhưng ngoài bố cục, “kết cấu còn bao gồm: tổ chức hệ thống tính
cách, tổ chức thời gian và không gian nghệ thuật của tác phẩm; nghệ
thuật tổ chức những liên kết cụ thể của các thành phần cốt truyện; nghệ
thuật trình bày, bố trí các yếu tố ngoài cốt truyện…” [38, tr.132].
Cũng cần phân biệt kết cấu và cấu trúc. Đây là hai khái niệm khá
gần gũi. Sự phân biệt chúng cũng chỉ mang tính tương đối. Khoa học
hiện đại xem hệ thống như một tổng thể, gồm các thành phần có quan
hệ và liên hệ với nhau. Trong đó, cấu trúc là phần bất biến của hệ
thống, là sự thống nhất bền vững, lặp lại của các quan hệ, các yếu tố
thuộc hệ thống. Kết cấu bao gồm cả phương diện bất biến (các quy luật,
các cách, các nguyên tắc tổ chức tác phẩm có tính ổn định) và
cả sự thể hiện đa dạng, sinh động, cá biệt của cái ổn định đó, tạo thành
sức hấp dẫn không lặp lại của tác phẩm.
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phiVấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh (từ góc nhìn tự sự)
Đỗ Thị Ngọc Điệp – K51 73
Hình thức kết cấu của tác phẩm văn học rất phong phú, đa dạng.
Nhìn chung, các tác phẩm văn xuôi tự sự từ xưa đến nay thường được tổ
chức theo một số hình thức kết cấu như: kết cấu tuyến tính (kết cấu theo
trình tự thời gian); kết cấu theo hai tuyến nhân vật đối lập hay song
song; kết cấu đa tuyến; kết cấu phi tuyến tính (kết cấu đảo trật tự thời
gian); kết cấu tâm lý; kết cấu phân mảnh… Nhà văn khi lựa chọn một
kiểu kết cấu nào đó cho tác phẩm của mình, bao giờ cũng nhằm nâng
cao sức biểu hiện của tư tưởng chủ đề, tăng cường sức tác động thẩm mĩ
của tác phẩm đối với người đọc.
3.2. Kết cấu phim
Tương tự như trong văn học, kết cấu phim truyện điện ảnh được
coi là sự sắp xếp, tổ chức tất cả các yếu tố nội dung và hình thức để bộ
phim trở thành một chỉnh thể thẩm mỹ toàn vẹn.
Trong sự phân chia các loại hình nghệ thuật, điện ảnh cùng với
sân khấu, ba lê, Ô-pê-ra, hoạt họa cùng được xếp vào nhóm các nghệ
thuật tổng hợp10. Song có lẽ, tính chất tổng hợp ở nghệ thuật điện ảnh là
tối đa và triệt để nhất. Nó bao hàm những yếu tố, những ký hiệu thẩm
mỹ của văn học, hội họa, âm nhạc...: “Phim kể chuyện không phải bằng
lời nói mà bằng việc sắp xếp và tổ chức những thông tin từ nhiều nguồn
khác nhau, trong đó đôi khi là cả những văn bản trần thuật viết và
những lời kể chuyện có thực…” [16, tr.8]. Kết cấu phim chính là việc
lựa chọn, sắp xếp, tổ chức khối “dữ liệu” phong phú ấy thành một chỉnh
thể thống nhất, có hiệu quả biểu đạt cao nhất. Phim truyện điện ảnh có
kết cấu phức tạp của những ý nghĩa tạo nên từ “truyện kể bằng hình ảnh
động” bao hàm nhiều ngôn ngữ khác nhau: nó sáp nhập những thông
10 Theo cách phân chia của V.Kôrinôp trong Các loại hình nghệ thuật, Nxb Văn hóa nghệ thuật, Hà nội
1963Vấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh (từ góc nhìn tự sự)
Đỗ Thị Ngọc Điệp – K51 74
điệp bằng miệng, những thông điệp bằng nhạc, những âm thanh, hình
ảnh, hội họa, hóa trang, đạo cụ…
Trong công trình Nhập môn phân tích phim theo trần thuật học,
tác giả Manfred Jahn cũng đã định nghĩa cách kết cấu phim là
“cách sắp xếp và tổ chức một bộ phim, được dẫn dắt bởi những nguyên
tắc của việc cung cấp thông tin thích đáng, đầy đủ và hiệu quả. Phương
thức kết cấu phim lựa chọn những gì nó cần từ những nguồn thông tin
khác nhau và sắp xếp, chọn lọc và tổ chức thông tin này cho việc kể câu
chuyện của bộ phim”. cách kết cấu phim có quyền năng và vai
trò rất quan trọng: “Để kể một câu chuyện của bộ phim, cách
kết cấu phim có thể tự do chấp nhận, trích dẫn, thể hiện dữ liệu từ nhiều
nguồn khác nhau theo sự sắp đặt của chính nó”. Vai trò to lớn của kết
cấu phim được Manfred Jahn mô hình hóa qua sơ đồ:
Trong mô hình này, Manfred Jahn đưa ra ba thực thể mang tính lý
thuyết, thể hiện cho ba cấp độ “quyền lực” của bộ phim: cách
kết cấu phim, Người kể chuyện và Nhân vật. Các hộp (box) tượng trưng
cho các “ngưỡng điều khiển và tri nhận”. Riêng “hộp” người kể chuyện
được thể hiện bằng những nét đứt quãng bởi nó là yếu tố có thể sẽ vắng
mặt trong một hay thậm chí là nhiều bộ phim. Những thực thể ở cấp độ
cách kết cấu phim
Người kể chuyện
Nhân vật
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phiVấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh (từ góc nhìn tự sự)
Đỗ Thị Ngọc Điệp – K51 75
cao hơn sẽ chi phối và dàn xếp những thực thể ở cấp độ thấp hơn. Đặc
biệt, những thực thể ở cấp độ thấp hơn sẽ không bao giờ nhận thấy sự
tồn tại của những thực thể ở cấp độ cao hơn nó. Ở mô hình này, nhân
vật được coi là tác nhân cơ sở, tiếp đến là người kể chuyện và cao nhất
là cách kết cấu phim. “Các nhân vật không biết rằng chúng
đang là những nhân vật trong câu chuyện của ai đó và chúng không thể
phàn nàn nếu những hành động, hình ảnh và sự chuyển động của chúng
bị diễn xuyên tạc” [16, tr.8]. Người kể chuyện trong phim (nếu có) cũng
sẽ không nhận thức được rằng anh ta / cô ta chỉ là một nguồn thông tin
được sử dụng bởi cách kết cấu phim, vì những mục đích của
chính nó. Và cuối cùng, cách kết cấu phim chính là tác nhân có
quyền lực cao nhất trong hệ thống thứ bậc của bộ phim. Mọi thông tin
của một bộ phim rốt cuộc đều bắt nguồn từ sự sắp xếp, sự lựa chọn, sự
tổ chức, sắp đặt của cách kết cấu phim.
3.3. Vấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện
ảnh từ góc nhìn kết cấu
Cả với tác phẩm văn học và phim truyện điện ảnh, kết cấu chính
là sự lựa chọn, sắp xếp và tổ chức các yếu tố nội dung và hình thức của
tác phẩm để làm nên một chỉnh thể thẩm mỹ có hiệu quả biểu đạt cao
nhất, thể hiện tốt nhất chủ đề tư tưởng của tác phẩm. Bởi vậy, kết cấu
tham gia vào rất nhiều bình diện của tác phẩm: từ lựa chọn, sắp xếp các
hành động, sự kiện đến tổ chức hệ thống nhân vật, tổ chức và liên kết
các thành phần của cốt truyện, tổ chức không gian – thời gian nghệ
thuật, trình bày các yếu tố ngoài cốt truyện, tổ chức điểm nhìn trần
thuật… Những vấn đề về nghệ thuật tổ chức nhân vật và cốt truyện
trong quá trình chuyển thể tác phẩm văn học lên màn ảnh, chúng tui đãVấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh (từ góc nhìn tự sự)
Đỗ Thị Ngọc Điệp – K51 76
phân tích trong Chương 1 và Chương 2 của luận văn. Ở chương này,
chúng tui tiếp tục phân tích quá trình chuyển thể tác phẩm văn học sang
tác phẩm điện ảnh trên các phương diện: bố cục và tổ chức không gian
– thời gian nghệ thuật. Đây là những yếu tố cơ bản, quan trọng của nghệ
thuật kết cấu đồng thời cũng là những phương diện bộc lộ nhiều nhất
các mối tương quan giữa kết cấu tác phẩm văn học và kết cấu phim.
Qua đó, chúng tui sẽ làm rõ quá trình điện ảnh vừa tiếp thu, vừa “tái
cấu trúc” lại tác phẩm văn học cho phù hợp với đặc trưng của ngôn ngữ
điện ảnh trong khi chuyển thể.
3.3.1. Bố cục
Ở cả bốn trường hợp mà chúng tui lựa chọn làm đối tượng khảo
sát của luận văn: chuyển thể tiểu thuyết Thời xa vắng thành phim Thời
xa vắng, chuyển thể tiểu thuyết Chùa đàn thành phim Mê Thảo thời
vang bóng, chuyển thể truyện ngắn Tiếng đàn môi sau bờ rào đá thành
phim Chuyện của Pao, chuyển thể hai truyện ngắn Mùa len trâu và Một
cuộc biển dâu thành phim Mùa len trâu; phim truyện chuyển thể đều có
sự thay đổi, xáo trộn lại về mặt bố cục so với tác phẩm văn học gốc.
Sử dụng hình thức kết cấu tâm lý, truyện ngắn Tiếng đàn môi sau
bờ rào đá được triển khai theo mạch diễn biến tâm lý của nhân vật May.
Truyện bắt đầu với chuyến sang sông canh nương rẫy của ông Chúng,
ngôi nhà thiếu vắng bóng dáng người đàn ông bỗng trở nên vắng vẻ,
quạnh hiu; và ngoài kia, tiếng đàn môi gọi bạn thiết tha, giục giã… cứ
gọi mãi, gọi mãi phía sau bờ rào đá; tiếng chân ngựa ngập ngừng, bồn
chồn, mong đợi… tất cả khiến May không sao ngủ được. Cô suy nghĩ
miên man về bộ váy áo “thêu bảy màu như cầu vồng” cất trong chiếc
hòm gỗ trước mặt mà mẹ già đã hứa cho May mang theo khi lấy chồng -
thế mà đêm qua May lại thấy mẹ già mở hòm mang bộ váy áo đó ra thử;
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phiVấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh (từ góc nhìn tự sự)
Đỗ Thị Ngọc Điệp – K51 77
rồi từ đó May lại nghĩ về chuyến sang nương “không bình thường” của
bố… Những hành động, sự kiện “không bình thường” ấy được giới
thiệu qua những suy tư, trăn trở của cô gái trẻ là dấu hiệu cho thấy
những “bất ổn” trong gia đình May. Hàng loạt câu nghi vấn dồn dập của
May: “Mẹ già định mặc váy áo đẹp đến thế đi đâu? Hết mùa cưới rồi,
họ hàng chắc cũng không còn ai cưới vợ cưới chồng cho con nữa. Hay
là mẹ già định đi hội chợ 27 tới đây? Nếu thế thì… thì sao hở May? Có
phải vì bố bỏ sang nương không? Hay vì bố biết mẹ già định đi hội chợ
tháng 3 năm nay mà bố đi?...” báo hiệu sắp có điều gì hệ trọng xảy ra.
Rồi ông Chúng trở về nhà, và chính ông – vô hình hay hữu ý – lại là
người giục vợ mang rượu ngô đi bán ở hội chợ xuân 27… Câu chuyện
thắt nút ngay ở những sự kiện đầu tiên ấy. Và dường như May đã đoán
ra nguyên nhân của những điều “khó hiểu”, “khó nói” đang diễn ra
trong gia đình mình: “Tất cả cũng chỉ tại một người mới đến, rồi lại đi
trước Tết. Đi luôn thì thôi, đằng này còn hẹn ra xuân sẽ quay lại. Nếu
đúng lời hẹn thì người ấy cũng sắp quay lại rồi”. Từ đó, qua hồi ức của
May – cô con gái lớn trong gia đình – câu chuyện về gia đình May, về
quan hệ đặc biệt giữa ông Chúng, mẹ già và mẹ Hoa dần dần hiện ra.
Đó là chuyện về lần trở về trước Tết một tháng của mẹ Hoa, chuyện về
cuộc sống gia đình May: từ khi cô Mao (mẹ già) nổi tiếng đẹp người
đẹp nết về làm vợ ông Chúng, mãi mà hai người không có con, rồi ông
Chúng đi dân công làm đường, đưa theo mẹ Hoa cùng về… đến khi mẹ
Hoa lần lượt sinh hai chị em May, mẹ Hoa bỏ xuống phố huyện mở sạp
bán giày vải, hai chị em May nằm trong địu trên lưng mẹ già, “nhay bầu
vú chưa bao giờ có sữa của mẹ già”, cứ thế mà lớn lên… Câu chuyện
trong hồi ức của May chính là sự trình bày, giải thích cho những sự
kiện “không bình thường”, “khó hiểu” đã được khởi lên ở ngay đầuVấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh (từ góc nhìn tự sự)
Đỗ Thị Ngọc Điệp – K51 78
truyện. Trở về với hiện tại, với cuộc gặp gỡ - hẹn hò – và cùng đi chơi
chợ xuân 27 giữa May và Chử, câu chuyện nhanh chóng đi đến cao
trào, đỉnh điểm khi đêm ấy, sau hội chợ xuân 27, May bắt gặp mẹ già
chạy ra mở cổng, hồi hộp trước tiếng đàn môi gọi bạn dành riêng cho
mẹ - tiếng đàn ấy “dài hơn trầm hơn, ngập ngừng hơn” tiếng đàn môi
của Chử dành cho May nhưng “vẫn tràn qua bờ đá vừa dày vừa cao như
suối chảy”… Câu chuyện kết thúc ngay ở thời khắc cao trào ấy, trước
sự sững sờ, bối rối của May, để lại trong lòng người đọc những dư âm
thú vị… Khi chuyển thể thành phim Chuyện của Pao, biên kịch – đạo
diễn Ngô Quang Hải đã đưa sự kiện đóng vai trò là cao trào, đỉnh điểm
của phim - cái chết bí ẩn, khó hiểu của mẹ già – lên ngay trường đoạn
mở đầu phim. Sau cái chết của mẹ già, bố Pao đau buồn, suốt ngày chỉ
uống rượu rồi ngã bệnh. Cùng với quyết định đi tìm mẹ Sim về cho tuổi
già cô độc của bố, câu chuyện về gia đình Pao được kể lại bằng hình
thức phục hiện, qua lời tự sự của Pao – nhân vật người kể chuyện đồng
thời là nhân vật chính của phim: “Từ ngày mẹ già không còn, hôm nay
bố mới lại nhắc đến người đàn bà ấy. Chuyện cũ, từ lâu tui đã muốn
chôn chặt trong lòng”. Ngay sau lời dẫn truyện của Pao: “Bao nhiêu
đêm mẹ ôm tui vào lòng kể về cuộc đời của mẹ. Ngày ấy, ai cũng biết
cô Kía đẹp người đẹp nết…”, phim cắt dựng nhanh sang cảnh phục hiện
“20 năm trước”. Và từ đó, câu chuyện diễn ra tuần tự cùng với lời dẫn
chuyện của Pao: từ mở đầu, thắt nút đến phát triển lý giải cho cao trào
đã mở ra ở đầu phim. Cuối phim, quay trở lại với hiện tại, với hành
trình đi tìm mẹ Sim của Pao, trên đường trở về Pao gặp lại mẹ già trong
cuộc sống mới của bà – sống cùng người đàn ông mà bà yêu thương từ
thời son trẻ (chính là cha của Chử) trong một quán nước nhỏ ven
đường. Mẹ Sim đã có cuộc sống mới, bà cũng không thể trở lại với cha
Do Drive thay đổi chính sách, nên một số link cũ yêu cầu duyệt download. các bạn chỉ cần làm theo hướng dẫn.
Password giải nén nếu cần: ket-noi.com | Bấm trực tiếp vào Link để tải:
Nhà xuất bản: ĐHKHXH & NV
Ngày: 2010
Chủ đề: Văn học
Lý luận văn học
Tác phẩm văn học
Tác phẩm điện ảnh
Miêu tả: 106 tr. + CD-ROM
Luận văn ThS. Lý luận văn học -- Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân Văn. Đại học Quốc gia Hà Nội, 2010
Khảo sát vấn đề chuyển thể tác phẩm văn học(TPVH) sang tác phẩm điện ảnh(TPĐA). Tìm hiểu đặc trưng của tự sự văn học và tự sự điện ảnh, đồng thời so sánh và chỉ ra những nét giống và khác nhau trong cách tự sự của hai loại hình nghệ thuật này. Phân tích những yếu tố tự sự của TPVH có thể đi vào môi trường điện ảnh; những yếu tố sẽ bị lược bỏ hay phải biến đổi cho phù hợp với ngôn ngữ biểu đạt của điện ảnh trong quá trình chuyển thể. Nghiên cứu bản chất của quá trình chuyển thể TPVH sang TPĐA nói riêng và mối quan hệ giữa văn học – điện ảnh nói chung. Chỉ ra những đặc trưng riêng trong cách tự sự của văn học và điện ảnh nhằm góp phần lý giải hiện tượng: nghệ thuật điện ảnh đang ảnh hưởng đến cách viết, cách kể chuyện, cách cấu trúc tác phẩm…của nhiều nhà văn hiện đại
MỞ ĐẦU....................................................................................................... 3
1. Lý do chọn đề tài .................................................................................. 3
2. Lịch sử vấn đề....................................................................................... 8
2.1. Lịch sử nghiên cứu mối quan hệ giữa văn học và điện ảnh .......... 8
2.2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác
phẩm điện ảnh từ góc nhìn tự sự. ....................................................... 10
3. Giới hạn đề tài và phạm vi nghiên cứu.............................................. 12
4. Phương pháp nghiên cứu ................................................................... 14
5. Đóng góp mới của luận văn................................................................ 15
6. Cấu trúc luận văn ............................................................................... 15
GIỚI THUYẾT KHÁI NIỆM.................................................................... 16
CHƯƠNG 1: VẤN ĐỀ CỐT TRUYỆN .................................................... 19
1. Cốt truyện trong tác phẩm văn xuôi tự sự ........................................ 19
1.1. Khái niệm cốt truyện...................................................................... 19
1.2. Cốt truyện trong truyện ngắn và cốt truyện trong tiểu thuyết......... 22
1.3 Vai trò của cốt truyện ..................................................................... 23
2. Cốt truyện trong phim truyện điện ảnh ............................................ 24
2.1. Khái niệm cốt truyện trong phim ................................................... 24
2.2. Đặc điểm cốt truyện phim.............................................................. 26
3. Vấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh từ góc
nhìn cốt truyện........................................................................................ 31
3.1. Tiếp thu, bổ sung và cải biên về đường dây cốt truyện chính......... 33
3.2. Tiếp thu, bổ sung và cải biên về chi tiết nghệ thuật........................ 41
3.3. Mở đầu và kết thúc ........................................................................ 44
CHƯƠNG 2: VẤN ĐỀ NHÂN VẬT.......................................................... 47
2.1. Nhân vật trong tác phẩm văn học................................................... 47
2.2. Nhân vật trong phim truyện điện ảnh ............................................ 51Vấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh (từ góc nhìn tự sự)
Đỗ Thị Ngọc Điệp – K51 2
2.3. Vấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh từ
góc nhìn nhân vật ................................................................................... 54
2.3.1. Miêu tả nhân vật bằng ngôn ngữ điện ảnh.................................. 54
2.3.2. Tiếp thu, bổ sung, cải biên về hệ thống nhân vật......................... 58
2.3.3. Tiếp thu, bổ sung, cải biên về tính cách nhân vật........................ 63
CHƯƠNG 3: VẤN ĐỀ KẾT CẤU ......................................................... 70
3.1. Kết cấu trong tác phẩm văn học ................................................ 70
3.2. Kết cấu phim ................................................................................. 73
3.3. Vấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh
từ góc nhìn kết cấu............................................................................... 75
3.3.1. Bố cục ....................................................................................... 76
3.3.2. Tổ chức không gian – thời gian ............................................. 81
KẾT LUẬN................................................................................................. 90
TÀI LIỆU THAM KHẢO.......................................................................... 93
PHỤ LỤC 1 ................................................................................................. 97
PHỤ LỤC 2 ............................................................................................... 103
PHỤ LỤC 3 ............................................................................................... 104
PHỤ LỤC 4 ............................................................................................... 105
PHỤ LỤC 5 ............................................................................................... 106
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phiVấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh (từ góc nhìn tự sự)
Đỗ Thị Ngọc Điệp – K51 3
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
1.1. Chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh đã và đang là
hiện tượng hết sức phổ biến trong đời sống văn hoá nghệ thuật cả ở Việt Nam
và trên thế giới. Chưa ai có thể thống kê nổi con số lớn về những tác
phẩm văn học đã được chuyển thể thành phim. Chỉ biết rằng: Hầu hết tác
phẩm văn chương ưu tú của các dân tộc ở mọi thời đại khác nhau đều đã một
lần, thậm chí hơn một lần sống đời sống mới của mình trong ngôi nhà của
nàng Muydơ thứ 7. Từ những thiên anh hùng ca, những câu chuyện truyền
thuyết, thần thoại, truyện thơ… trong kho tàng văn học dân gian, ra đời từ khi
con người chưa có chữ viết: anh hùng ca Iliát và Ôđixê (Homerơ, thế kỷ 9 - 8
trước công nguyên), Thần thoại Hy Lạp, Nghìn lẻ một đêm… đến những tác
phẩm văn học cổ điển như: Đôn Kihôtê (Miguel de Cervantes Saavedra, 1605,
văn học Tây Ban Nha), Đồi gió hú (Emily Brontê, 1847, văn học Anh), Bà
Bôvary (Gustave Flaubert, 1856, văn học Pháp) Những người khốn khổ
(Victor Hugo, 1862, văn học Pháp), Chiến tranh và Hoà Bình (Lev
Nikolayevich Tolstoy, 1865, văn học Nga), Kiêu hãnh và Định kiến (Jane
Austen, 1813, văn học Anh), Cuốn theo chiều gió (Margaret Mitchell, 1936,
văn học Mỹ), Tam Quốc diễn nghĩa (La Quán Trung, thế kỷ XIV, văn học
Trung Quốc), Tây du ký (Ngô Thừa Ân, xuất bản những năm 1590, văn học
Trung Quốc), Hồng lâu mộng (Tào Tuyết Cần, thế kỷ XVIII, văn học Trung
Quốc )… và những tác phẩm mới của văn học hiện đại: Bệnh nhân người Anh
(Michael Ondaatje, 1992, văn học Ý), bộ truyện Hary Potter (J. K. Rowling,
gồm 7 phần xuất bản từ 1997 đến 2007, văn học Anh), Mật mã Da vinci (Dan
Brown, 2003, văn học Mỹ), bộ 3 tiểu thuyết Chạng Vạng – Trăng non - Nhật
thực (Stephenie Meyer, 2005, văn học Anh)… Trong danh sách giải thưởng
của Oscar - giải thưởng điện ảnh danh giá nhất hành tinh, ngay từ những kỳVấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh (từ góc nhìn tự sự)
Đỗ Thị Ngọc Điệp – K51 4
trao giải đầu tiên (năm 1928 – 1929), bên cạnh giải Oscar cho Kịch bản gốc
hay nhất (Best Writing - Original Screenplay) luôn có hạng mục giải Oscar
cho Kịch bản chuyển thể hay nhất (Best Writing - Adapted Screenplay). Giải
Oscar cho Kịch bản chuyển thể hay nhất là một trong các giải Oscar được trao
hàng năm cho người viết kịch bản, chuyển thể từ một nguồn khác, chủ yếu là
từ tác phẩm văn học thuộc các thể loại: tiểu thuyết, truyện ngắn, kịch1. Trong
số 83 bộ phim đoạt giải Oscar cho Phim hay nhất (Best Picture) tại 83 kỳ trao
giải Oscar (từ năm 1927/1928 đến năm 2010) có tới 46 bộ phim được chuyển
thể từ các tiểu thuyết, truyện ngắn2. Những năm gần đây, rất nhiều bộ phim
“đình đám” - được công chúng đón nhận nhiệt tình, thiết lập nên những kỷ lục
về doanh thu phòng vé đồng thời được giới phê bình phim quốc tế đánh giá
cao - là phim được chuyển thể từ các tác phẩm văn học: Lụa, Không chốn
nương thân, Áo khoác lông chồn, Đảo kinh hoàng, Nhật ký tiểu thư Jones,
Chúa tể những chiếc nhẫn, series phim Harry Potter, Tối hậu thư của Bourne,
Nhật ký vú em, Chạng vạng, Nhật thực… Tại giải Oscar 2009, trong số 5 đề
cử cho Phim hay nhất có tới 3 bộ phim là phim chuyển thể từ các tác phẩm
văn học: The curious case of Benjamin Button chuyển thể từ một truyện ngắn
của nhà văn Mỹ Frank Scott Fritzgerald, The reader chuyển thể từ tác phẩm
best-seller của nhà văn Đức Bernhard Schlink và Revolutionary road chuyển
thể từ tiểu thuyết cùng tên của nhà văn Mỹ Richard Yates. Thành công lớn
của phim No Country for Old men (chuyển thể từ tác phẩm cùng tên của nhà
văn Cormac McCarthy) tại Oscar 2008 và The Reader (chuyển thể từ tiểu
thuyết The Reader của Bernhard Schlink) tại Oscar 2009 khiến giới phê bình
phim ngày càng ấn tượng với phim chuyển thể từ tác phẩm văn học. Có khá
nhiều cuộc bình chọn liên quan đến phim chuyển thể, thu hút sự quan tâm của
1 Trong 81 bộ phim được trao giải Oscar cho Kịch bản chuyển thể hay nhất từ năm 1928 đến nay, có 50 bộ
phim được chuyển thể từ tiểu thuyết, 6 bộ phim được chuyển thể từ truyện ngắn, 17 phim được chuyển thể từ
kịch (thống kê theo tư liệu trên Wikipedia.org – Đ.T.N.Đ).
2 Đ.T.N.Đ thống kê (xem Phụ lục 1).
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phiVấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh (từ góc nhìn tự sự)
Đỗ Thị Ngọc Điệp – K51 5
đông đảo khán giả, các nhà nghiên cứu – phê bình điện ảnh và báo giới: tờ
Celeb bình chọn “10 bộ phim xuất sắc nhất chuyển thể từ tác phẩm văn học”;
trang Premiere đưa ra tổng hợp “Top 10 bộ phim hay hơn sách”; Tạp chí Mỹ
Forbes công bố danh sách “những bộ phim có doanh thu cao nhất mọi thời đại
(tại thị trường Mỹ) được chuyển thể từ các cuốn sách bán chạy nhất”…
Những sự kiện, những con số thống kê đó đã phần nào nói lên vị trí quan
trọng của các phim chuyển thể từ tác phẩm văn học trong thành tựu chung của
nghệ thuật điện ảnh. Các tác phẩm văn học, đặc biệt là những cuốn sách bestseller luôn là nguồn tư liệu hấp dẫn cho các đạo diễn điện ảnh, các nhà biên kịch.
Ở Việt Nam, môn nghệ thuật thứ 7 được du nhập vào Việt Nam từ cuối
thập niên 1890. Tuy nhiên, dấu mốc thực sự cho sự ra đời của nền điện ảnh
Việt Nam là năm 1923, khi xuất hiện bộ phim truyện đầu tiên: Kim Vân Kiều
- do Công ty Chiếu bóng Đông Dương thực hiện, dựa trên tác phẩm bất hủ
Truyện Kiều của đại thi hào Nguyễn Du. Trong những thành tựu nổi bật của
điện ảnh Việt Nam qua suốt chặng đường dài gần một thế kỷ: từ giai đoạn
khởi đầu đến điện ảnh cách mạng, điện ảnh miền Nam thời kỳ chia cắt 2 miền
Nam - Bắc, điện ảnh thời kỳ mở cửa, điện ảnh hải ngoại và điện ảnh Việt
Nam đương đại; không thể không kể đến đóng góp rất đáng tự hào của những
bộ phim được chuyển thể từ tác phẩm văn học: Lục Vân Tiên (1957, dựa theo
truyện Nôm Lục Vân Tiên của Nguyễn Đình Chiểu), Vợ chồng A Phủ (1961,
chuyển thể từ truyện ngắn Vợ chồng A Phủ của nhà văn Tô Hoài), Chim vành
khuyên (1962, dựa trên truyện ngắn Câu chuyện một bài ca của Nguyễn Văn
Thông), Chị Tư Hậu (1963, chuyển thể từ tác phẩm Một chuyện chép ở bệnh
viện của nhà văn Bùi Đức Ái), Nổi gió (1966, dựa trên vở kịch cùng tên của
Đào Hồng Cẩm), Loan mắt nhung (1970, dựa theo truyện Loan mắt nhung
của Nguyễn Thuỵ Long), Trống mái và Gánh hàng hoa (1971, dựa theo tiểu
thuyết của nhóm Tự lực văn đoàn), Điệu ru nước mắt và Vết thù trên lưngVấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh (từ góc nhìn tự sự)
Đỗ Thị Ngọc Điệp – K51 6
ngựa hoang (1971, chuyển thể từ tác phẩm cùng tên của nhà văn Duyên Anh),
Chân trời tím (1970, chuyển thể từ tiểu thuyết Chân trời tím của Văn Quang),
Chị Dậu (1980, chuyển thể từ tiểu thuyết Tắt đèn của Ngô Tất Tố), Làng Vũ
Đại ngày ấy (1983, chuyển thể từ các tác phẩm: Sống mòn, Lão Hạc, Chí
Phèo của nhà văn Nam Cao), Ván bài lật ngửa (gồm 8 tập được thực hiện từ
năm 1982 đến 1987: Đứa con nuôi vị giám mục, Quân cờ di động, Phát súng
trên cao nguyên, Cơn hồng thủy và bản tango số 3, Trời xanh qua kẽ lá, Lời
cảnh cáo cuối cùng, Cao áp và nước lũ, Vòng hoa trước mộ; được chuyển thể
từ tiểu thuyết tình báo cùng tên của nhà văn Nguyễn Trương Thiên Lý),
Người đi tìm dĩ vãng (chuyển thể từ tiểu thuyết Ăn mày dĩ vãng của nhà văn
Chu Lai), Đêm hội Long Trì (1989, được chuyển thể từ tác phẩm của nhà văn
Nguyễn Huy Tưởng), Tướng về hưu (1988) và Những người thợ xẻ (1998) -
chuyển thể từ truyện ngắn cùng tên của Nguyễn Huy Thiệp, Đời cát (1999,
chuyển thể từ truyện ngắn Ba người trên sân ga của Hữu Phương), Thời xa
vắng (2004, chuyển thể từ tiểu thuyết Thời xa vắng của nhà văn Lê Lựu), Mê
Thảo - Thời vang bóng (2003, chuyển thể từ tác phẩm Chùa đàn của Nguyễn
Tuân), Mùa len trâu (2004, dựa theo 2 truyện ngắn: Một cuộc biển dâu và
Mùa len trâu của nhà văn Sơn Nam), Trăng nơi đáy giếng (2008, chuyển thể
từ truyện ngắn cùng tên của nữ nhà văn Trần Thuỳ Mai), Chuyện của Pao
(2007, chuyển thể từ truyện ngắn Tiếng đàn môi bên bờ rào đá của nhà văn
Đỗ Bích Thuý), Cánh đồng bất tận (2010, chuyển thể từ truyện ngắn cùng tên
của nhà văn Nguyễn Ngọc Tư)…
Không chỉ điện ảnh lấy cảm hứng, chất liệu từ mạch nguồn phong phú
của kho tàng văn học, tiếp thu kinh nghiệm nghệ thuật và các thủ pháp biểu
hiện của văn học mà ngược lại “điện ảnh cũng làm thay đổi tiểu thuyết”.
Cùng với việc chuyển thể tác phẩm văn học thành phim và sự tham gia trực
tiếp của các nhà văn vào quá trình ấy, nghệ thuật điện ảnh cũng đang ảnh
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phiVấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh (từ góc nhìn tự sự)
Đỗ Thị Ngọc Điệp – K51 7
hưởng không nhỏ tới cách viết, cách kể chuyện và cấu trúc tác phẩm … của
nhiều nhà văn hiện đại. Người ta thấy rõ: “các thủ pháp điện ảnh đã xâm nhập
vào địa hạt văn học và ngày càng chiếm một lãnh thổ rộng lớn”. Pied Buadeff
đã phải thốt lên: “điện ảnh đã bắt tiểu thuyết theo kĩ thuật của nó. Rất nhiều
thủ pháp sáng tác trở thành chung cho cả hai loại”.
Điện ảnh vừa “chịu ơn” các tác phẩm văn học, vừa có công chắp cánh
cho tác phẩm văn học thăng hoa trong thứ ngôn ngữ đa chiều đầy hấp lực của
mình. Nghiên cứu vấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện
ảnh qua một số phương diện cơ bản của nghệ thuật tự sự là một hướng đi thú
vị để tìm hiểu quá trình thâm nhập lẫn nhau giữa văn học và điện ảnh.
1.2. Tự sự học là một bộ môn nghiên cứu liên ngành giàu tiềm năng. Lý
luận tự sự không chỉ đóng khung trong tự sự văn học mà được vận dụng để
nghiên cứu nhiều hình thức tự sự khác như: tôn giáo, lịch sử, triết học, điện
ảnh... Đúng như Roland Barthes đã nói: “Đã có bản thân lịch sử loài người thì
đã có tự sự”. Trong các hình thức tự sự, tự sự văn học có truyền thống lâu đời
nhất, phức tạp nhất và trở thành đối tượng nghiên cứu chính của tự sự học. Là
một nghệ thuật non trẻ, điện ảnh cũng không ngừng bắt rễ vào “kho văn học
vô tận” để tạo nên truyền thống nghệ thuật của riêng mình. Điện ảnh không
chỉ học hỏi hình thức tự sự của văn học về cốt truyện, nhân vật, tính cách...
mà còn tiếp thu rộng rãi các cách và thủ pháp biểu hiện của văn học
như: ẩn dụ, hoán dụ, tượng trưng, mượn cảnh tả tình…Không phải ngẫu nhiên
mà hội hoạ và văn học được coi là hai cái nôi của điện ảnh: “nghệ thuật màn
ảnh mới mẻ dường như đã thống nhất được trong nó tính không gian tạo hình
của hội họa và lối phát triển hành động theo thời gian mà chỉ văn học mới có”
[35, tr.274]. Tự sự điện ảnh và tự sự văn học có nhiều nét gần gũi song cũng
có không ít những khác biệt bởi điện ảnh và văn học có chất liệu nghệ thuật
và cách tác động khác nhau. Bởi vậy, hiện tượng chuyển thể tác phẩmVấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh (từ góc nhìn tự sự)
Đỗ Thị Ngọc Điệp – K51 8
văn học thành phim ngày càng trở nên phổ biến nhưng phim chuyển thể
không bao giờ là “bản sao” của tác phẩm văn học gốc. Tác phẩm văn học khi
đi vào môi trường điện ảnh không thể sống trọn vẹn đời sống của nó mà luôn
có những biến đổi nhất định để phù hợp với ngôn ngữ điện ảnh, phù hợp với
cách tự sự của điện ảnh. Vận dụng lý thuyết tự sự để nghiên cứu vấn
đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh sẽ giúp chúng ta hiểu
rõ những nét tương đồng cũng như những đặc trưng riêng của nghệ thuật tự
sự văn học và nghệ thuật tự sự điện ảnh.
1.3. Bản thân người viết đã từng có thời gian tìm hiểu về những đặc
trưng của ngôn ngữ điện ảnh và ngôn ngữ văn học, về một “lối viết điện ảnh
trong văn học” như một hướng tìm tòi, đổi mới nghệ thuật tiểu thuyết thế kỷ
XX qua khoá luận tốt nghiệp Chất điện ảnh trong văn học qua một số tiểu
thuyết của M.Duras. Với luận văn thạc sĩ, người viết mong muốn được tiếp
tục nghiên cứu mối quan hệ phức tạp, đa chiều giữa văn học và điện ảnh,
nghiên cứu về nghệ thuật tự sự văn học và nghệ thuật tự sự điện ảnh qua vấn
đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh.
2. Lịch sử vấn đề
2.1. Lịch sử nghiên cứu mối quan hệ giữa văn học và điện ảnh
Mối quan hệ mật thiết, đa chiều giữa văn học và điện ảnh là một thực
tiễn sống động, không thể phủ nhận: Văn học là nguồn chất liệu trực tiếp,
phong phú và vô cùng quan trọng của điện ảnh. Không chỉ lấy chất liệu từ văn
học về: cốt truyện, bối cảnh, nhân vật, tính cách, lời thoại…; điện ảnh còn tiếp
thu rộng rãi kinh nghiệm tự sự, các thủ pháp biểu hiện của văn học. Ngược lại,
phim chuyển thể không phải là sự sao chép tác phẩm văn học mà “chính nó
cũng tác động đến văn học bằng cách kiến giải tác phẩm, cũng như bằng sự
tác động vào cách thuật chuyện của văn học” [35, tr.144]. Nhiều thủ
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phiVấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh (từ góc nhìn tự sự)
Đỗ Thị Ngọc Điệp – K51 9
pháp biểu hiện của điện ảnh không chỉ có trong kịch bản điện ảnh như một
đặc trưng thể loại mà còn thâm nhập vào các thể loại văn học khác đặc biệt là
tiểu thuyết và truyện ngắn… Khi phân tích mối quan hệ giữa văn học và điện
ảnh, tất cả các nhà lí luận đều khẳng định: bên cạnh quá trình điện ảnh hấp thụ
và cải tiến những kinh nghiệm nghệ thuật của văn học, một hiện tượng không
kém phần quan trọng là tác dụng ngược lại rất to lớn của điện ảnh đối với văn
học. Tuy vậy, việc nghiên cứu về mối quan hệ giữa văn học và điện ảnh nói
chung vẫn chưa được quan tâm, chú ý đúng mức. Ở Việt Nam, chưa có một
công trình nghiên cứu thật sự công phu về vấn đề này. Cuốn sách duy nhất mà
chúng tui tìm được có nhan đề Văn học với điện ảnh (Nxb Văn học, 1961) lại
là tập hợp những bài viết, bài giảng của nhiều nhà nghiên cứu Liên Xô: I.Vaisphen, M.Rôm, I.Khây-phít-xơ, E.Gabơrilôvitru, về một số vấn đề liên quan
giữa văn học và điện ảnh như: đặc trưng của văn học và điện ảnh, phương
pháp biểu hiện truyện phim, đặc điểm thành phần văn xuôi trong truyện
phim… Nó chưa phải là một công trình nghiên cứu chuyên sâu và có hệ thống
về mối quan hệ giữa văn học và điện ảnh. Bên cạnh đó, vấn đề này cũng đã
được một số nhà lí luận, nghiên cứu điện ảnh quan tâm và giới thiệu trong các
bài báo:
- Về cái gọi là tính văn học trong điện ảnh (Tạp chí Nghiên cứu Nghệ
thuật, số 06 – 1984, Lê Châu).
- Từ văn học đến điện ảnh (Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật, số 06 – 1999,
Phạm Vũ Dũng).
- Từ văn học đến điện ảnh (Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật, số 02 – 2001,
Hương Nguyên).
- Mối quan hệ giữa văn học và điện ảnh (Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật,
số 10- 2002, Minh Trí).Vấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh (từ góc nhìn tự sự)
Đỗ Thị Ngọc Điệp – K51 10
- Trung Quốc: sự tương tác giữa văn học và điện ảnh (Thế Hà tổng hợp
từ China.com.cn, nguồn:
You must be registered for see links
)Tuy nhiên, các bài viết trên mới chỉ mang tính chất giới thiệu khái quát
về mối quan hệ giữa văn học và điện ảnh, trong đó chủ yếu nhấn mạnh vai trò
của văn học đối với điện ảnh qua việc chuyển thể tác phẩm văn học lên màn
ảnh chứ chưa đi vào những phân tích cụ thể.
Tại Khoa Văn học, trường ĐHKHXH&NV những năm gần đây cũng
có một số Khoá luận tốt nghiệp nghiên cứu về mối quan hệ giữa văn học và
điện ảnh: Chất điện ảnh trong văn học qua một số tiểu thuyết của M.Duras -
Đỗ Thị Ngọc Điệp, năm 2006; Mật mã Da Vinci - Từ tiểu thuyết đến điện ảnh
(so sánh tác phẩm văn học và tác phẩm điện ảnh) – Hà Thị Phượng, năm
2007; Kết cấu, người kể chuyện và không gian trong phim Rashomon của đạo
diễn Kurasawa dưới góc nhìn trần thuật học – Đoàn Thị Bích Thuỷ, năm
2008… Có thể nói, Khoa Văn học - trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân
văn - Đại học Quốc gia Hà Nội là cơ sở đầu tiên sớm chú ý đến nghiên cứu
mối quan hệ mật thiết, ảnh hưởng lẫn nhau giữa văn học và điện ảnh.
2.2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác
phẩm điện ảnh từ góc nhìn tự sự
Hiện tượng chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh diễn
ra vô cùng sôi động trong thực tiễn đời sống văn hoá nghệ thuật. Tuy nhiên, ở
Việt Nam chưa có một công trình khoa học nào nghiên cứu về vấn đề này một
cách có hệ thống. Có thể nói, vấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác
phẩm điện ảnh vẫn còn là vấn đề khá mới mẻ của lý luận phê bình văn học
cũng như điện ảnh Việt Nam. Nó chỉ được nhắc đến rải rác trong phần trả lời
phỏng vấn báo chí của các nhà biên kịch, đạo diễn - những người đã trực tiếp
tham gia vào quá trình chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh:
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phiVấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh (từ góc nhìn tự sự)
Đỗ Thị Ngọc Điệp – K51 11
Phạm Thuỳ Nhân – không thích lối chuyển thể “coppy”!
(www.http://edu.net.vn ngày 18/12/2007), Vì cùng tần số rung động (Thuỷ Lê,
Tạp chí Đẹp)... Bài báo Tiểu thuyết và kịch bản điện ảnh chuyển thể từ tiểu
thuyết của tác giả Thane Rosenbaum (do Hà Linh dịch và đặt lại đầu đề) là
một trong số rất ít bài viết được đăng tải tại Việt Nam có bàn trực tiếp đến vấn
đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh với nhiều kiến giải
sâu sắc: “Tạo cho tác phẩm văn học một cuộc sống thứ hai nhiều khi là tạo ra
một sinh thể nghệ thuật mới trên cơ sở sự biến đổi chứ không phải là một hình
thức bản sao của tác phẩm. Những biến đổi trong quá trình chuyển thể tác
phẩm thường được đối chiếu với nguyên bản. Điều này giải thích cho những
nỗ lực bảo toàn nguyên bản của tác phẩm văn học”, “Thay đổi lại kết thúc,
dồn nén thời gian hay sáng tạo thêm về nhân vật..., tác phẩm điện ảnh là sự
thay đổi hoàn toàn cơ cấu truyện kể của tác phẩm văn học”... Điều thú vị là
tuy chưa được các nhà lý luận phê bình quan tâm nghiên cứu nhưng vấn đề
chuyển thể tác phẩm văn học lên màn ảnh lại là chủ đề được khá nhiều độc
giả - khán giả quan tâm và bàn luận sôi nổi trên các diễn đàn về điện ảnh: chủ
đề “Sách và phim chuyển thể” trên website
You must be registered for see links
hay mộtsố bài viết của Nguyễn Kinh Luân về Kịch bản điện ảnh cải biên từ văn học
đăng trên website
You must be registered for see links
... Tuy nhiên, đó đều chưa phải lànhững nghiên cứu mang tính khoa học, hệ thống về vấn đề chuyển thể tác
phẩm văn học thành phim truyện điện ảnh.
Cùng với thành công của một số phim chuyển thể trong thời gian gần
đây, nhà nghiên cứu Nguyễn Nam có công trình nghiên cứu Từ Chùa Đàn đến
Mê Thảo: Liên văn bản trong văn chương và điện ảnh, tác giả Phạm Ngọc
Hiến có bài viết Về quá trình chuyển thể tiểu thuyết thành phim (qua tác
phẩm Triệu phú ổ chuột). Các công trình trên có những phân tích và so sánh
rất thú vị về tác phẩm văn học gốc và phim truyện chuyển thể: tiểu thuyếtVấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh (từ góc nhìn tự sự)
Đỗ Thị Ngọc Điệp – K51 12
Chùa Đàn và bộ phim Mê Thảo thời vang bóng, tiểu thuyết Triệu phú ổ chuột
và bộ phim Triệu phú ổ chuột. Tác giả bài viết đã bước đầu khai thác mối
tương quan giữa phim chuyển thể với tác phẩm văn học gốc trên một số
phương diện của nghệ thuật tự sự qua một trường hợp cụ thể. Mới đây, công
trình Nhập môn phân tích phim theo trần thuật học của tác giả Manfred Jahn
đã được dịch sang tiếng Việt làm tài liệu lưu hành nội bộ tại khoa Văn học –
Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn. Công trình này đã cung cấp một số
gợi ý cho chúng tui trong quá trình ứng dụng lý thuyết tự sự vào nghiên cứu
nghệ thuật điện ảnh.
Lý thuyết tự sự học đã được giới thiệu rộng rãi ở Việt Nam vào đầu thế
kỷ XXI và được nhiều nhà nghiên cứu đón nhận, ứng dụng vào nghiên cứu
các hiện tượng văn học, văn hoá. “Lý thuyết tự sự ngày nay đã cung cấp một
bộ công cụ cơ bản nhất, sắc bén nhất giúp cho người ta có thể đi sâu vào các
lĩnh vực nghiên cứu điện ảnh, giao tiếp, phương tiện truyền thông, nghiên cứu
văn hoá” [23, tr.11]. Tự sự học không chỉ được ứng rộng rãi trong nghiên cứu
nhiều bộ môn văn hoá nghệ thuật mà còn mở ra khả năng nghiên cứu so sánh
liên ngành, nghiên cứu so sánh quốc tế... về phương diện tự sự, trở thành một
bộ phận của thi pháp học so sánh. Đây là cơ sở lý luận quan trọng giúp chúng
tui tìm hiểu những tương đồng và khác biệt giữa nghệ thuật tự sự văn học và
tự sự điện ảnh - chìa khoá quan trọng để hiểu bản chất qúa trình chuyển thể
tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh.
3. Giới hạn đề tài và phạm vi nghiên cứu
Chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh là vấn đề rất rộng
và phức tạp. Luận văn của chúng tui chỉ nghiên cứu vấn đề chuyển thể tác
phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh từ góc nhìn tự sự, vận dụng lý thuyết tự
sự để tìm hiểu và lý giải quá trình chuyển thể tác phẩm văn học thành phim.
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phiVấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh (từ góc nhìn tự sự)
Đỗ Thị Ngọc Điệp – K51 13
Lý thuyết tự sự học hiện đại chú ý đến cấu trúc tự sự, kết cấu của tầng
bậc trần thuật, mô hình trần thuật, ngôn ngữ tự sự, loại hình cốt truyện... Đó là
những vấn đề trọng tâm của tự sự học giúp người nghiên cứu khám phá được
các tầng bậc ý nghĩa của tác phẩm. Dựa vào lý thuyết tự sự học, luận văn của
chúng tui tìm hiểu vấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện
ảnh trên các khía cạnh nổi bật: cốt truyện, nhân vật và kết cấu. Cốt truyện,
nhân vật và kết cấu đều là những vấn đề cơ bản và quan trọng của lý thuyết tự
sự. Đó cũng là những yếu tố cốt lõi nhất của cả nghệ thuật tự sự văn học và
nghệ thuật tự sự điện ảnh.
Để có thể đáp ứng được yêu cầu của luận văn về nghiên cứu vấn đề
chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh từ góc nhìn tự sự, chúng
tui lựa chọn phân tích và khảo sát 4 trường hợp:
- Chuyển thể tiểu thuyết Chùa Đàn của nhà văn Nguyễn Tuân thành bộ
phim Mê Thảo thời vang bóng (Chuyển thể kịch bản: Phạm Thuỳ Nhân, Đạo
diễn: Việt Linh).
- Chuyển thể từ tiểu thuyết Thời xa vắng của nhà văn Lê Lựu thành
phim Thời xa vắng (Chuyển thể kịch bản: Lê Lựu, Đạo diễn: Hồ Quang Minh)
- Chuyển thể từ hai truyện ngắn Một cuộc bể dâu và Mùa len trâu của
nhà văn Sơn Nam thành phim Mùa len trâu (Chuyển thể kịch bản: Nguyễn Võ
Nghiêm Minh, Đạo diễn: Nguyễn Võ Nghiêm Minh).
- Chuyển thể từ truyện ngắn Tiếng đàn môi bên bờ rào đá của nhà văn
Đỗ Bích Thuý thành bộ phim Chuyện của Pao (Chuyển thể kịch bản: Ngô
Quang Hải, Đạo diễn: Ngô Quang Hải).
Mỗi trường hợp mà chúng tui lựa chọn làm đối tượng nghiên cứu của
luận văn đều có những đặc trưng riêng tiêu biểu cho các con đường khác nhau
của quá trình chuyển thể tác phẩm văn học lên màn ảnh: chuyển thể từ tiểu
thuyết sang phim truyện điện ảnh (phim Mê Thảo thời vang bóng và phimVấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh (từ góc nhìn tự sự)
Đỗ Thị Ngọc Điệp – K51 14
Thời xa vắng) và chuyển thể từ truyện ngắn sang phim (phim Chuyện của Pao
và Mùa len trâu), chuyển thể từ một tác phẩm văn học thành tác phẩm điện
ảnh (phim Mê Thảo thời vang bóng, Thời xa vắng, Chuyện của Pao) và
chuyển thể từ nhiều tác phẩm văn học thành một tác phẩm điện ảnh (phim
Mùa len trâu), tác giả văn học tự viết kịch bản chuyển thể cho tác phẩm của
mình (phim Thời xa vắng) và người khác viết kịch bản chuyển thể (phim Mê
Thảo thời vang bóng, Chuyện của Pao, Mùa len trâu), chuyển thể trung thành
với nguyên tác và chuyển thể có nhiều thay đổi so với nguyên tác... Bên cạnh
đó, các bộ phim: Mê Thảo thời vang bóng, Thời xa vắng, Chuyện của Pao,
Mùa len trâu đều là những bộ phim của điện ảnh Việt Nam được đánh giá rất
cao về chất lượng nghệ thuật và đạt nhiều giải thưởng danh giá tại các Liên
hoan phim uy tín3. Không chỉ được khán giả và giới phê bình đánh giá là đã
chuyển thể từ tác phẩm văn học rất thành công, đạt chất lượng cao cả về nội
dung lẫn nghệ thuật mà bản thân các nhà văn – tác giả các tác phẩm văn học
gốc cũng rất hài lòng về “hình hài mới” của đứa con tinh thần của mình trong
ngôi nhà điện ảnh. Bởi vậy, qua phân tích và khảo sát các trường hợp trên,
chúng ta có thể có cái nhìn tương đối toàn diện về vấn đề chuyển thể tác phẩm
văn học lên màn ảnh (ở một số phương diện cơ bản nhất của nghệ thuật tự sự).
Trong quá trình phân tích, chúng tui sẽ liên hệ, so sánh, đối chiếu với các phim
chuyển thể khác của Việt Nam và thế giới để làm rõ các luận điểm của mình.
4. Phương pháp nghiên cứu
Các phương pháp nghiên cứu chính được sử dụng trong luận văn:
- Phương pháp phân tích tổng hợp.
- Phương pháp so sánh, đối chiếu
- Phương pháp thống kê
- Phương pháp liên ngành
Để hiểu rõ khái niệm kết cấu, cần phân biệt khái niệm này với
một số khái niệm gần gũi, tương liên như “bố cục”, “cấu trúc”- những
khái niệm đôi khi đã được dùng để thay thế cho khái niệm kết cấu và
ngược lại:
Bố cục, là sự sắp xếp, phân bố các chương đoạn, các bộ phận của
tác phẩm theo một trình tự nhất định. Ta có thể dễ dạng nhận ra bố cục
căn cứ vào sự phân chia chương, đoạn, phần… Sự phân chia đó thường
được thể hiện bằng những dấu hiệu có thể nhận biết được bằng trực
quan như: số, dấu hoa thị, những dòng để trống… trên văn bản tác
phẩm. “Thuật ngữ kết cấu thể hiện một nội dung rộng rãi, phức tạp hơn.
Tổ chức tác phẩm không chỉ giới hạn ở sự tiếp nối bề mặt, ở những
tương quan bên ngoài giữa các bộ phận, chương đoạn mà còn bao hàm
sự liên kết bên trong, nghệ thuật kiến trúc nội dung cụ thể của tác
phẩm” [38, tr.132]. Như vậy, bố cục cũng là một phương diện của kết
cấu. Nhưng ngoài bố cục, “kết cấu còn bao gồm: tổ chức hệ thống tính
cách, tổ chức thời gian và không gian nghệ thuật của tác phẩm; nghệ
thuật tổ chức những liên kết cụ thể của các thành phần cốt truyện; nghệ
thuật trình bày, bố trí các yếu tố ngoài cốt truyện…” [38, tr.132].
Cũng cần phân biệt kết cấu và cấu trúc. Đây là hai khái niệm khá
gần gũi. Sự phân biệt chúng cũng chỉ mang tính tương đối. Khoa học
hiện đại xem hệ thống như một tổng thể, gồm các thành phần có quan
hệ và liên hệ với nhau. Trong đó, cấu trúc là phần bất biến của hệ
thống, là sự thống nhất bền vững, lặp lại của các quan hệ, các yếu tố
thuộc hệ thống. Kết cấu bao gồm cả phương diện bất biến (các quy luật,
các cách, các nguyên tắc tổ chức tác phẩm có tính ổn định) và
cả sự thể hiện đa dạng, sinh động, cá biệt của cái ổn định đó, tạo thành
sức hấp dẫn không lặp lại của tác phẩm.
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phiVấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh (từ góc nhìn tự sự)
Đỗ Thị Ngọc Điệp – K51 73
Hình thức kết cấu của tác phẩm văn học rất phong phú, đa dạng.
Nhìn chung, các tác phẩm văn xuôi tự sự từ xưa đến nay thường được tổ
chức theo một số hình thức kết cấu như: kết cấu tuyến tính (kết cấu theo
trình tự thời gian); kết cấu theo hai tuyến nhân vật đối lập hay song
song; kết cấu đa tuyến; kết cấu phi tuyến tính (kết cấu đảo trật tự thời
gian); kết cấu tâm lý; kết cấu phân mảnh… Nhà văn khi lựa chọn một
kiểu kết cấu nào đó cho tác phẩm của mình, bao giờ cũng nhằm nâng
cao sức biểu hiện của tư tưởng chủ đề, tăng cường sức tác động thẩm mĩ
của tác phẩm đối với người đọc.
3.2. Kết cấu phim
Tương tự như trong văn học, kết cấu phim truyện điện ảnh được
coi là sự sắp xếp, tổ chức tất cả các yếu tố nội dung và hình thức để bộ
phim trở thành một chỉnh thể thẩm mỹ toàn vẹn.
Trong sự phân chia các loại hình nghệ thuật, điện ảnh cùng với
sân khấu, ba lê, Ô-pê-ra, hoạt họa cùng được xếp vào nhóm các nghệ
thuật tổng hợp10. Song có lẽ, tính chất tổng hợp ở nghệ thuật điện ảnh là
tối đa và triệt để nhất. Nó bao hàm những yếu tố, những ký hiệu thẩm
mỹ của văn học, hội họa, âm nhạc...: “Phim kể chuyện không phải bằng
lời nói mà bằng việc sắp xếp và tổ chức những thông tin từ nhiều nguồn
khác nhau, trong đó đôi khi là cả những văn bản trần thuật viết và
những lời kể chuyện có thực…” [16, tr.8]. Kết cấu phim chính là việc
lựa chọn, sắp xếp, tổ chức khối “dữ liệu” phong phú ấy thành một chỉnh
thể thống nhất, có hiệu quả biểu đạt cao nhất. Phim truyện điện ảnh có
kết cấu phức tạp của những ý nghĩa tạo nên từ “truyện kể bằng hình ảnh
động” bao hàm nhiều ngôn ngữ khác nhau: nó sáp nhập những thông
10 Theo cách phân chia của V.Kôrinôp trong Các loại hình nghệ thuật, Nxb Văn hóa nghệ thuật, Hà nội
1963Vấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh (từ góc nhìn tự sự)
Đỗ Thị Ngọc Điệp – K51 74
điệp bằng miệng, những thông điệp bằng nhạc, những âm thanh, hình
ảnh, hội họa, hóa trang, đạo cụ…
Trong công trình Nhập môn phân tích phim theo trần thuật học,
tác giả Manfred Jahn cũng đã định nghĩa cách kết cấu phim là
“cách sắp xếp và tổ chức một bộ phim, được dẫn dắt bởi những nguyên
tắc của việc cung cấp thông tin thích đáng, đầy đủ và hiệu quả. Phương
thức kết cấu phim lựa chọn những gì nó cần từ những nguồn thông tin
khác nhau và sắp xếp, chọn lọc và tổ chức thông tin này cho việc kể câu
chuyện của bộ phim”. cách kết cấu phim có quyền năng và vai
trò rất quan trọng: “Để kể một câu chuyện của bộ phim, cách
kết cấu phim có thể tự do chấp nhận, trích dẫn, thể hiện dữ liệu từ nhiều
nguồn khác nhau theo sự sắp đặt của chính nó”. Vai trò to lớn của kết
cấu phim được Manfred Jahn mô hình hóa qua sơ đồ:
Trong mô hình này, Manfred Jahn đưa ra ba thực thể mang tính lý
thuyết, thể hiện cho ba cấp độ “quyền lực” của bộ phim: cách
kết cấu phim, Người kể chuyện và Nhân vật. Các hộp (box) tượng trưng
cho các “ngưỡng điều khiển và tri nhận”. Riêng “hộp” người kể chuyện
được thể hiện bằng những nét đứt quãng bởi nó là yếu tố có thể sẽ vắng
mặt trong một hay thậm chí là nhiều bộ phim. Những thực thể ở cấp độ
cách kết cấu phim
Người kể chuyện
Nhân vật
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phiVấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh (từ góc nhìn tự sự)
Đỗ Thị Ngọc Điệp – K51 75
cao hơn sẽ chi phối và dàn xếp những thực thể ở cấp độ thấp hơn. Đặc
biệt, những thực thể ở cấp độ thấp hơn sẽ không bao giờ nhận thấy sự
tồn tại của những thực thể ở cấp độ cao hơn nó. Ở mô hình này, nhân
vật được coi là tác nhân cơ sở, tiếp đến là người kể chuyện và cao nhất
là cách kết cấu phim. “Các nhân vật không biết rằng chúng
đang là những nhân vật trong câu chuyện của ai đó và chúng không thể
phàn nàn nếu những hành động, hình ảnh và sự chuyển động của chúng
bị diễn xuyên tạc” [16, tr.8]. Người kể chuyện trong phim (nếu có) cũng
sẽ không nhận thức được rằng anh ta / cô ta chỉ là một nguồn thông tin
được sử dụng bởi cách kết cấu phim, vì những mục đích của
chính nó. Và cuối cùng, cách kết cấu phim chính là tác nhân có
quyền lực cao nhất trong hệ thống thứ bậc của bộ phim. Mọi thông tin
của một bộ phim rốt cuộc đều bắt nguồn từ sự sắp xếp, sự lựa chọn, sự
tổ chức, sắp đặt của cách kết cấu phim.
3.3. Vấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện
ảnh từ góc nhìn kết cấu
Cả với tác phẩm văn học và phim truyện điện ảnh, kết cấu chính
là sự lựa chọn, sắp xếp và tổ chức các yếu tố nội dung và hình thức của
tác phẩm để làm nên một chỉnh thể thẩm mỹ có hiệu quả biểu đạt cao
nhất, thể hiện tốt nhất chủ đề tư tưởng của tác phẩm. Bởi vậy, kết cấu
tham gia vào rất nhiều bình diện của tác phẩm: từ lựa chọn, sắp xếp các
hành động, sự kiện đến tổ chức hệ thống nhân vật, tổ chức và liên kết
các thành phần của cốt truyện, tổ chức không gian – thời gian nghệ
thuật, trình bày các yếu tố ngoài cốt truyện, tổ chức điểm nhìn trần
thuật… Những vấn đề về nghệ thuật tổ chức nhân vật và cốt truyện
trong quá trình chuyển thể tác phẩm văn học lên màn ảnh, chúng tui đãVấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh (từ góc nhìn tự sự)
Đỗ Thị Ngọc Điệp – K51 76
phân tích trong Chương 1 và Chương 2 của luận văn. Ở chương này,
chúng tui tiếp tục phân tích quá trình chuyển thể tác phẩm văn học sang
tác phẩm điện ảnh trên các phương diện: bố cục và tổ chức không gian
– thời gian nghệ thuật. Đây là những yếu tố cơ bản, quan trọng của nghệ
thuật kết cấu đồng thời cũng là những phương diện bộc lộ nhiều nhất
các mối tương quan giữa kết cấu tác phẩm văn học và kết cấu phim.
Qua đó, chúng tui sẽ làm rõ quá trình điện ảnh vừa tiếp thu, vừa “tái
cấu trúc” lại tác phẩm văn học cho phù hợp với đặc trưng của ngôn ngữ
điện ảnh trong khi chuyển thể.
3.3.1. Bố cục
Ở cả bốn trường hợp mà chúng tui lựa chọn làm đối tượng khảo
sát của luận văn: chuyển thể tiểu thuyết Thời xa vắng thành phim Thời
xa vắng, chuyển thể tiểu thuyết Chùa đàn thành phim Mê Thảo thời
vang bóng, chuyển thể truyện ngắn Tiếng đàn môi sau bờ rào đá thành
phim Chuyện của Pao, chuyển thể hai truyện ngắn Mùa len trâu và Một
cuộc biển dâu thành phim Mùa len trâu; phim truyện chuyển thể đều có
sự thay đổi, xáo trộn lại về mặt bố cục so với tác phẩm văn học gốc.
Sử dụng hình thức kết cấu tâm lý, truyện ngắn Tiếng đàn môi sau
bờ rào đá được triển khai theo mạch diễn biến tâm lý của nhân vật May.
Truyện bắt đầu với chuyến sang sông canh nương rẫy của ông Chúng,
ngôi nhà thiếu vắng bóng dáng người đàn ông bỗng trở nên vắng vẻ,
quạnh hiu; và ngoài kia, tiếng đàn môi gọi bạn thiết tha, giục giã… cứ
gọi mãi, gọi mãi phía sau bờ rào đá; tiếng chân ngựa ngập ngừng, bồn
chồn, mong đợi… tất cả khiến May không sao ngủ được. Cô suy nghĩ
miên man về bộ váy áo “thêu bảy màu như cầu vồng” cất trong chiếc
hòm gỗ trước mặt mà mẹ già đã hứa cho May mang theo khi lấy chồng -
thế mà đêm qua May lại thấy mẹ già mở hòm mang bộ váy áo đó ra thử;
Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phiVấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh (từ góc nhìn tự sự)
Đỗ Thị Ngọc Điệp – K51 77
rồi từ đó May lại nghĩ về chuyến sang nương “không bình thường” của
bố… Những hành động, sự kiện “không bình thường” ấy được giới
thiệu qua những suy tư, trăn trở của cô gái trẻ là dấu hiệu cho thấy
những “bất ổn” trong gia đình May. Hàng loạt câu nghi vấn dồn dập của
May: “Mẹ già định mặc váy áo đẹp đến thế đi đâu? Hết mùa cưới rồi,
họ hàng chắc cũng không còn ai cưới vợ cưới chồng cho con nữa. Hay
là mẹ già định đi hội chợ 27 tới đây? Nếu thế thì… thì sao hở May? Có
phải vì bố bỏ sang nương không? Hay vì bố biết mẹ già định đi hội chợ
tháng 3 năm nay mà bố đi?...” báo hiệu sắp có điều gì hệ trọng xảy ra.
Rồi ông Chúng trở về nhà, và chính ông – vô hình hay hữu ý – lại là
người giục vợ mang rượu ngô đi bán ở hội chợ xuân 27… Câu chuyện
thắt nút ngay ở những sự kiện đầu tiên ấy. Và dường như May đã đoán
ra nguyên nhân của những điều “khó hiểu”, “khó nói” đang diễn ra
trong gia đình mình: “Tất cả cũng chỉ tại một người mới đến, rồi lại đi
trước Tết. Đi luôn thì thôi, đằng này còn hẹn ra xuân sẽ quay lại. Nếu
đúng lời hẹn thì người ấy cũng sắp quay lại rồi”. Từ đó, qua hồi ức của
May – cô con gái lớn trong gia đình – câu chuyện về gia đình May, về
quan hệ đặc biệt giữa ông Chúng, mẹ già và mẹ Hoa dần dần hiện ra.
Đó là chuyện về lần trở về trước Tết một tháng của mẹ Hoa, chuyện về
cuộc sống gia đình May: từ khi cô Mao (mẹ già) nổi tiếng đẹp người
đẹp nết về làm vợ ông Chúng, mãi mà hai người không có con, rồi ông
Chúng đi dân công làm đường, đưa theo mẹ Hoa cùng về… đến khi mẹ
Hoa lần lượt sinh hai chị em May, mẹ Hoa bỏ xuống phố huyện mở sạp
bán giày vải, hai chị em May nằm trong địu trên lưng mẹ già, “nhay bầu
vú chưa bao giờ có sữa của mẹ già”, cứ thế mà lớn lên… Câu chuyện
trong hồi ức của May chính là sự trình bày, giải thích cho những sự
kiện “không bình thường”, “khó hiểu” đã được khởi lên ở ngay đầuVấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh (từ góc nhìn tự sự)
Đỗ Thị Ngọc Điệp – K51 78
truyện. Trở về với hiện tại, với cuộc gặp gỡ - hẹn hò – và cùng đi chơi
chợ xuân 27 giữa May và Chử, câu chuyện nhanh chóng đi đến cao
trào, đỉnh điểm khi đêm ấy, sau hội chợ xuân 27, May bắt gặp mẹ già
chạy ra mở cổng, hồi hộp trước tiếng đàn môi gọi bạn dành riêng cho
mẹ - tiếng đàn ấy “dài hơn trầm hơn, ngập ngừng hơn” tiếng đàn môi
của Chử dành cho May nhưng “vẫn tràn qua bờ đá vừa dày vừa cao như
suối chảy”… Câu chuyện kết thúc ngay ở thời khắc cao trào ấy, trước
sự sững sờ, bối rối của May, để lại trong lòng người đọc những dư âm
thú vị… Khi chuyển thể thành phim Chuyện của Pao, biên kịch – đạo
diễn Ngô Quang Hải đã đưa sự kiện đóng vai trò là cao trào, đỉnh điểm
của phim - cái chết bí ẩn, khó hiểu của mẹ già – lên ngay trường đoạn
mở đầu phim. Sau cái chết của mẹ già, bố Pao đau buồn, suốt ngày chỉ
uống rượu rồi ngã bệnh. Cùng với quyết định đi tìm mẹ Sim về cho tuổi
già cô độc của bố, câu chuyện về gia đình Pao được kể lại bằng hình
thức phục hiện, qua lời tự sự của Pao – nhân vật người kể chuyện đồng
thời là nhân vật chính của phim: “Từ ngày mẹ già không còn, hôm nay
bố mới lại nhắc đến người đàn bà ấy. Chuyện cũ, từ lâu tui đã muốn
chôn chặt trong lòng”. Ngay sau lời dẫn truyện của Pao: “Bao nhiêu
đêm mẹ ôm tui vào lòng kể về cuộc đời của mẹ. Ngày ấy, ai cũng biết
cô Kía đẹp người đẹp nết…”, phim cắt dựng nhanh sang cảnh phục hiện
“20 năm trước”. Và từ đó, câu chuyện diễn ra tuần tự cùng với lời dẫn
chuyện của Pao: từ mở đầu, thắt nút đến phát triển lý giải cho cao trào
đã mở ra ở đầu phim. Cuối phim, quay trở lại với hiện tại, với hành
trình đi tìm mẹ Sim của Pao, trên đường trở về Pao gặp lại mẹ già trong
cuộc sống mới của bà – sống cùng người đàn ông mà bà yêu thương từ
thời son trẻ (chính là cha của Chử) trong một quán nước nhỏ ven
đường. Mẹ Sim đã có cuộc sống mới, bà cũng không thể trở lại với cha
Do Drive thay đổi chính sách, nên một số link cũ yêu cầu duyệt download. các bạn chỉ cần làm theo hướng dẫn.
Password giải nén nếu cần: ket-noi.com | Bấm trực tiếp vào Link để tải:
You must be registered for see links
Tags: 1.5Vấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh qua góc nhìn cốt truyện “ Làm Đĩ “ 1.5.1.Tiếp thu , bổ sung và cải biên từ cốt truyện, Bàn luận về vấn đề chuyển thể từ sách thành phim, 2 tác phẩm văn học iliat và ôđixe thuộc thể loại, chuyển thể văn học sang điện ảnh, Phân tích những nét chính về nghệ thuật tự sự qua một truyện ngắn của nhà văn Nam Cao, so sánh hai tác phẩm văn học mạng trung quốc đã chuyển thể thành phim, Chuyển thể văn học - điện ảnh (Nghiên cứu liên văn bản), Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội., phương thúc chuyển thể từ văn học snag tác phẩm điện ảnh, chuyển thể từ văn học sang san khấu chí phèo, tác phẩm chuyển thể sang điện ảnh, hình thức chuyển thể văn học và điện ảnh, edit về tác phẩm văn học bằng video hay nhất, chuyển thể tác phẩm văn học sang kịch bản điện ảnh, Một số điểm khác biệt cơ bản giữa tác phẩm văn học và tác phẩm chuyển thể từ tác phẩm văn học, Chuyển thể từ tiểu thuyết sang phim ở Việt Nam, Phân tích một số hiện tượng chuyển thể tiêu biểu (văn học – điện ảnh), lưu ý khi chuyển thể tác phẩm văn học nói chung, vấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh từ góc nhìn tự sự
Last edited by a moderator: